Mundarija: Kirish I. Bob. O`Zbekistonning tabiiy sharoiti va resurslari imkonyatlari

2.Relefi, ya’ni yer usti tuzilishi birmuncha murakkabroq; respublika maydonining 80 foizga yaqinini (aniqrog’i 78,7 %) tekisliklar, qolgan qismi esa tog’ va tog’oldi hududlar tashkil qiladi. Tog’li hududlar mamlakatning janubi, janubi-sharqiy va sharqiy qismida joylashgan, tekisliklar uning markaziy, shimoliy va shimoli-g’arbiy qismlarini egallaydi O’zbekistonning chekka shimoli-g’arbida joylashgan Ustyurt platosining maydoni 40,0 ming kv.km atrofida yoki u mamlakat umumiy hududining 9 foizga yaqinini ishg’ol qiladi. Tekislik qismi cho’l va chala cho’llardan iborat bo’lib, uning asosini Qizilkum cho’li tashkil etadi.Tog’li hududlar, I.Hasanov va P.G’ulomovlar bo’yicha, 3 ta asosiy tog’ tizimlarini o’z ichiga oladi. Bular: Chotqol-Qurama, Nurota-Turkiston va Hisor-3arafshon tog’ tizimlaridir. O’z navbatida, Chotqol-Qurama tog’ tizimi Tyanshanning g’arbiy davomi bo’lib, u deyarli bir-biriga parallel cho’zilgan Qorjantog’, Ugom, Piskom, Chotqol va Qurama tizmalaridan tashkil topgan. Bu yerda eng baland nuqta Sayram cho’qqisi Ugamda, dengiz sathidan 4236 m balandlikda joylashgan. Nurota-Turkiston tog’ tizimiga Nurota, Morguzar, Qoratog’ va Oqtog’lar kiradi. Uchinchi tog’ tizimi, ya’ni Hisor-Zarafshon tog’ mintaqasi Hisor, G’uzor, Boysun, Bobotog’, Ko’hitangtog’, Surxontog’larni o’z tarkibiga oladi. O’zbekistonning eng baland nuqtasi - Hazrati Sulton cho’qqisi ham (4643 m) ayni shu hududda, Hisor tog’larida joylashgan. Shuningdek, uncha baland bo’lmagan Chaqilkalon, Qoratepa hamda Ziyovuddin-Zirabuloq tog’liklari ham ushbu tizimga tegishlidir.Tog’liklar orasida muhim xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan tog’ oraligi botiqlar, voha va vodiylar joylashgan. Ularning eng muhimlaridan biri Farg’ona vodiysi turli tomonlardan Mug’ultog’, Qurama, Chotqol, Farg’ona tizmalari hamda Turkiston-Oloy tog’ tizimi bilan o’rab olingan.Respublika hududida, bundan tashqari, Zarafshon, Kitob-Shahrisabz, Surxon tog’ oralig’i botiqlari ham mavjud. Mamlakatimizning tekislik qismida uncha baland bo’lmagan, tarqoq joylashgan yassi tog’lar ko’zga tashlanadi. Ular Sulton Uvays, Bo’kantov, Yetimtov, Tomditov, Ovminzatov, Quljuktov va boshqalardir. Eng baland nuqta - Oqtosh cho’qqisi (922 m) Tomditovda joylashgan. Bu “qoldiq” kichik tog’lar katta mineral resurslarga boy. Bo’kantov - “bu kon tov”ga o’xshaydi. Umuman olganda, cho’l voha va vodiylar tog’ va tog’oldi hududlar (adirlar) O’zbekiston tabiiy sharoitining o’ziga xos geografik xususiyatlarini aks ettiradi. Ayni vaqtda xuddi shunday tabiiy geografik vaziyat respublikada hududiy mehnat taqsimotining keng rivojlanishiga qulay imkon yaratadi. Ayniqsa, Farg’ona vodiysi - O’rta Osiyo durdonasining ma’lumu mashhur bo’lishi, eng avvalo, uning adiru- soylariga bog’liq. Bu xududni madaniylashtirgan, sug’orma dehqonchiligini rivojlantirgan So’x, Isfara, Shohimardon, Chortoqsoy, Kosonsoy va boshqa soylardir. Ularning quyilish qismida qadimdan sug’orma dexqonchilik rivoj topgan; har qaysi soyning quyi qismida shaharlar vujudga kelgan. Xususan, bu borada So’x yoyilmasi tipik misol bo’lishi mumkin. Keyinchalik adir ostidan bu yoyilmalarda (konus yotkiziqlarini) birlashtiradigan kanallar barpo etilgan. Eng so’nggi yillarda esa Farg’ona vodiysining quyi qismi o’zlashtirilgan. Binobarin aytish mumkinki, Farg’ona vodiysi bu soylar va ularning quyi qismida shakllangan vohalar yig’indisi yoki hududiy majmuasidir. Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston yer usti tuzilishining har xilligi, respublika hududining geologik tarixi, geoximik jarayonlar ta’sirida shakllangan qazilma boyliklar, mineral xom ashyo resurslari geografiyasini ham belgilab beradi. Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, O’zbekistonda 2700 dan ko’proq foydali qazilma konlari aniqlangan bo’lib, ularning faqat tasdiklangan zahirasi 970 milliard AQSh dollarni, umumiy miqdori esa 3,3 trillion AQSh dollarini tashkil qiladi.
Foydali qazilma konlar zahiralari, ularning geologik o’rganilganligiga qarab turli kategoriyalarga bo’linadi . Yaxshi o’rganilgan zahiralar sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan zahiralar, barcha zahiralar esa taxminiy yoki prognoz zahiralar deyiladi.
Qazilma boyliklar zahiralari xalq; xo’jalik ahamiyatiga ko’ra balans va nobalans zahiralarga bo’linadi. Balans zahiralar qo’lay geografik o’rin va yaxshi texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarga (konning umumiy zahirasi, sifati, qatlamlarning tuzilishi va x-k.) hamda ularning qazib olishga ehtiyoj mavjud bo’lganlarni o’z ichiga oladi. Bu talablarga javob bermagan konlar nobalans zahiralar tarkibiga kiradi.
Foydali qazilmalar zahiralari, ularnnng miqdori, kategoriya va ahamiyati vaqt o’tishi bilan o’zgarib boradi; yangi zahiralar ochiladi, zahiralarning o’rganganlik darajasi va balans zahiralarni to’ldirib borishi ro’y beradi.
O’zbekiston ayrim foydali qazilma zahiralari bo’yicha dunyoning yetakchi mamlakatlari qatoridan joy oladi. Bunga eng avvalo oltin, mis, volfram, uran, tabiiy gaz kabilar kiradi. Jumladan, respublikamiz oltin zahirasiga ko’ra dunyoda 4-chi, qazib olishi bo’yicha esa yettinchi- sakkizinchi o’rinlarni egallaydi (ma’lumot uchun: 2007-yilda Avstraliya, JAR va Xitoyda, ularning har birida 250 tonnadan ziyodroq, AQShda shunga yaqin miqdorda oltin qazib olingan).Har bir mamlakatning milliy iqtisodiyoti xavfsizligini ta’minlashda uning yokilg’i-energetika mustaqilligi katta ahamiyatga ega. Respublikamiz bu borada yirik tabiiy gaz konlariga ega. Ular asosan Qashqadaryo viloyatida (Sho’rtang, Muborak, Uchqir, Sho’rxok, Zevardi va b.) joylashgan. Buxoro viloyatida ham tabiiy gaz konlari mavjud (Qandim va b.), biroq ularning ko’pchiligini zahiralari tugash arafasida. Ayni vaqtda Ustyurtda yangi-yangi gaz konlari topilmokda. Ularning eng yirigi Surgil koni hisoblanadi.
Garchi mamlakatimizdagi dastlabki neft konlari Farg’ona vodiysida ochilgan bo’lsada (masalan, Sho’rsuvda 1886-yilda), Hozirgi kunda uning asosiy zahiralari Qashqadaryo viloyatiga to’g’ri keladi. Shuningdek, bu yerda Ko’kdumaloq eng katta kon sanalanadi va uning asosida Buxoro viloyatining Qorovulbozor shahrida yirik neftni qayta ishlash zavodi qurilgan.
Neft konlari Surxondaryoda (Xovdog’, Kokaydi, Lalmikor), Farg’ona vodiysida (Janubiy Olamushuk, Polvontosh, Mingbuloq va x.k.). Qoraqalpog’iston Respublikasida (Oqsholoq, O’rga, Shoxpaxti va b.) mavjud. Ustyurt platosi, Orol ko’li akvatoriyasi va unga tutash hududlarda yangi neft konlarini aniqlash bo’yicha Hozirgi vaqtda Rossiya Federatsiyasi bilan hamkorlikda (“Lukoyl” kompaniyasi) geologik- qidiruv ishlari olib borilmokda. Bunday ishlar Surxondaryo viloyatida Malayziya va Eron mamlakatlari mo’taxassislari bilan birgalikda amalga oshirilmoqda.
Respublikada ko’mir konlari geografiyasi nisbatan keng tarqalmagan. Katta zahiraga ega bo’lgan Angren konida (2 mlrd t.) qo’ngir ko’mir asosan ochik usulda qazib olinadi va u ko’prok issiqlik elektr stantsiyalarida ishlatiladi. Surxondaryo viloyatida Sharg’un va Boysun (To’da) toshko’mir konlari mavjud. Yoqilgi resurslariga baho berganda quyidagi xulosa chiqarish mumkin: tabiiy gaz bilan mamlakatimiz yaxshi ta’minlangan va u eksport ham qilinadi; neft zahiralarini ko’paytirish kerak; ko’mir zahiralari esa uncha yuqori sifatli emas va ularning sanoat ahamiyati kamroq.
O’zbekistonda temir ruda zahiralarining ham sanoat ahamiyati cheklangan. Bunday konlar Qorakalpog’istonning Sulton Uvays tog’ida (Tebinbuloq) hamda Toshkent (Temirkon) va Navoiy viloyatlarida
(Surenota) topilgan. Volfram zahirasiga esa respublikamiz birmuncha boy. Uning asosiy konlari Qo’ytosh, Ingichka, Yaxton, Sargardon, Langar va boshqalardir. Marganets Samarqand viloyatida, molibden koni Hisor, Nurota va Chotqol tizmasida topilgan.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, mamlakatimiz oltin, mis, kumush, qo’rg’oshin zahiralari bo’yicha ham ajralib turadi. Oltinning eng yirik konlari Muruntov va Ko’kpatasda joylashgan. Shuningdek, Marjonbuloq, Qizilolma, Chodok, Zarmiton kabi oltin konlari ham mavjud. Jami oltin zahirasining 4/5 qismidan ko’progi Markaziy Qizilqumda topilgan. Hozircha respublikada aniqlangan oltin konlarining taxminan 1/4 qismi, o’rganilgan konlarning yarmiga yaqini ishlatilmokda, xolos.
Mis Olmaliq atrofida (Qalmoqqir, Dalnoe, Sarichek), polimetal rudalar (Xonjiza, Uchquloch, Lashkarak) zahiralari ham katta sanoat ahamiyatiga ega. Shu bilan birga, respublikada ko’rg’oshin, qalay, vismut konlari ham bor, alyuminiy xom ashyosi - kaolin esa Angren qo’ng’ir ko’mir qatlamlari orasida juda katta zahiralarga ega. O’zbekiston uran konlariga boy; uning asosiy konlari Markaziy Qizilqumda, Navoiy, Namangan va Toshkent viloyatlarida joylashgan.
Mamlakatimizda turli tog’ kimyosi xom ashyolarining katta zahiralari mavjud. Ular eng avvalo Tubekatan kaliy, Xo’jaikon osh tuzi, Boybichekan tosh tuzi hamda Qoraumbet, Borsa Kelmas, Qo’ng’irot yaqinidagi turli tuz konlaridir. Fosforitning yirik zahirasi Navoiy viloyatida - Markaziy Qizilqumda topilgan va undan hozirgi paytda foydalanilmoqda.
O’zbekistonda har xil qurilish materiallari - qum, gips, granit, marmar konlari bor. Marmar Samarqand, Qashqadaryo, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog’istonda qazib olinadi (G’ozgon, Langar, Omonqo’ton, Kitob va b.). Nometal foydali qazilmalar - flyuorit, dala shpati, grafit, asbest, talk, bentonit gillarining ham zahiralari mavjud.
Shunday qilib, respublikamizda foydali qazilmalar asosan Navoiy, Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand va Toshkent viloyatlarida joylashgan. Farg’ona vodiysi va, xususan, Sirdaryo hamda Xorazm viloyatlari bu borada deyarli ko’zga tashlanmaydi.
Rangli, nodir va qimmatbaho metal konlarida “yo’ldosh” minerallar ko’p uchraydi. Binobarin, bunday rudalarni iloji boricha to’liq, kompleks qayta ishlash talab etiladi. Umuman olganda, mamlakatimizning foydali qazilmalari yoqilg’i, rangli metallurgiya, kimyo hamda qurilish materiallari sanoat tarmoqlarini rivojlantirishga qulay imkoniyatlar yaratadi. Boshqa sanoat tarmoqlari, ayniqsa qora metallurgiyani keng mikyosda rivojlantirish uchun esa sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan tegishli resurs salohiyati hozircha mavjud emas.