turlarida mehnat unumli mohiyatga ega, degan qoidaga asoslangan(qiymat
yaratilishi nuqtai nazaridan).
Milliy daromad (MD) ko’rsatkichi quyidagicha belgilanadi: YaIM minus
amortizatsiya (shunda sof YaIM xosil bo’ladi), minus bilvosita soliqlar va
qo’shilgan subsidiyalar. Soliqlar mahsulot va xizmatlarning bozor narxlariga
tirqaladi. Subsidiyalar narxlarga teskari ta’sir qiladi -bu narxlar ana shu subsidiyalar
miqdorida pasayadi. MD ko’rsatkichi ishlab chiqarilgan milliy mahsulot
ko’rsatkichiga deyarli to’g’ri keladi. Milliy mahsulotning o’sish sur’ati uzoq muddat
nuqtai nazaridan YaIMga deyarli to’la ravishda muvofiq keladi, shung uchun ham
asosan YaIM ko’rsatkichidan foydalaniladi.
Turli mamlakatlardagi
ishlab chiqarish omillari, taraqqiyot darajasining
xilmaxilligi iqtisodiy rivojlanish darajasini biron-bir yagona ko’rsatkich orqali
baholashga imkon bermaydi. Buning uchun bir qator asosiy ko’rsatkichlar dan
foydalaniladi:
1.
Yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot yoki milliy daromadning
axoli jon boshiga hisobi.
2.
Milliyu iqtisodiyot tarmoqlari tarkibi.
3.
Axoli jon boshiga hisoblaganda asosiy mahsulot turlarini ishalb
chiqarish (ushbu tarmoqlarning rivojlanish darajasi).
4.
Aholining turmush darajasi va uning sifati.
5.
Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari.
Iqtisodiy taraqqiyot darajasini tahlil etishda YaIM,
YaMMning axoli jon
boshiga to’g’ri keladigan ko’rsatkichlari bosh mezon hisoblanadi. Ayrim
rivojlanayotgan mamlakatlarda axoli jon boshiga to’g’ri keladigan YaIM
rivojlangan mamlakatlar singari yuqori darajani tashkil etadi, biroq boshqa
ko’rsatkichlar (iqtisodning tarmoqlar tuzilmasi, axoli jon boshiga hisoblaganda
asosiy mahsulot turlarini ishlab chiqarish va hokazolar) yeg’indisiga ko’ra bu
mamlakatlarni rivojlangan mamlakatlar toifasiga qo’shib bo’lmaydi.
Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari guruhi iqtisodiy
taraqqiyot darajasini
juda aniq belgilab beradi, nega deganda u bevosita yoki bilvosita -mamlakatda
asosiy va aylanma kapitaldan, mehnat resurslaridan foydalanish sifati, holati,
darajasidan dalolat beradi. Samaradorliklning asosiy ko’rsatkichlari quyidagilardan
iborat:
1)
Mehnat unumdorligi (sanoat, qishloq xo’jaligi, ishlab chiqarish
tarmoqlari va turlari bo’yicha);
2)
YaIM birligiga yoki aniq bir mahsulot turiga qancha capital sarflanishi;
3)
Asosiy fondlar qaytimi koeffitsienti;
4)
YaIM birligiga yoki aniq bir mahsulot turlariga qancha xomashyo
sarflanadi.
Mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi qanchalik yuqori bo’lsa,
uning
tashqi iqtisodiy aloqalari shunchalik faol va xilma-xil bo’ladi. Demak,
mamlakatning xalqaro iqtisodiy aloqalardagi ishtroki ham qisman uning iqtisodiy
taraqqiyoti darajasidan dalolat beradi.
Barcha tashqi iqtisodiy aloqalarning millliy iqtisodiyotga ta’siri ma’lum bir
sifat va qiymat ko’rsatkichlari orqali baholanishi va fodalanishi mumkin.
Avvalambor mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi qay
darajada ekanligini bilish lozim. Bu ekportning yalpi ichki maxsulotdagi ulushi
orqali aniqlanadi (YaIM). Bu ko’rsatkich mamlakat eksport kvotasi deb ataladi.
Ko’rsatkich qanchalik yuqori bo’lsa, davlatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda
qatnashish darajasi ham shunchalik yuqori bo’ladi. Masalan, AQSHning eksport
kvotasi 10-15% ga teng, Germaniya,
Fransiya, Italiya va Angliyaning eksport
kvotasi esa 25-30%, MDH davlatlarida 18% atrofida, Belgiya, Vengriya, Singapur
davlatlarida esa 110-113%.
Ammo bu ko’rsatkich xalqaro iqtisodiy munosabatlarning sifat tuzulishini,
stukturasini harakterlay olmaydi. Shuning uchun uni aks ettirish maqsadida yana bir
ko’rsatkichdan foydalaniladi. Bu real eksport kvotasi bo’lib, u mamlakatning sanoat
ishlab chiqarilishidagi eksportning ulushi orqali o’lchanadi. Rivojlangan
mamlakatlarda u tahminan 40-50 foizga teng. Bu barcha ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning yarmi tashqi bozorga olib chiqilishini anglatadi. Mamlakatning
xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi shuningdek uning eksportining
elastiklik darajasi orqali ham aniqlanadi (YaIM va eksport o’sish sur’atlarining
muvozanati).
Agar elastiklik birdan oshsa, mamlakat tobora xalqaro iqtisodiy
munosabatlarda qatnashishi chuqurlashayotganini anglatadi. Tashqi iqtisodiy
aloqalar ta’siri bu sohadagi barcha ishtrokchilar, asosan eksport, import, kredit
operatsiyalari faoliyati shuningdek texnik va boshqa xizmatlar ko’rsatish natijalari
oqibatida yuzaga keladi. Shu bilan birga avvalo jamiyat, milliy xo’jalik, davlat,
manfaatlari ko’zlangan holda samaradorlikni to’g’ri aniqlash muhim ahamiyat kasb
etadi.
Tashqi
iqtisodiy
faoliyat
samaradorligini
baholashda
bir
qator
ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ular qatorida quyidagilarni ajratib ko’rsatish
mumkin:
•
Eksportning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi
•
Importning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi
•
Tashqi savdo almashinuvi samaradorligi ko’rsatkichi
•
Savdoning narx shartlari, eksport va import narx indekslari
•
To’lov balansi , uning tarkibiy qismlari:
•
Savdo balasi
•
Xizmatlar va nosavdo harajatlar balansi
•
Kapital harakati va kredit balansi • Mamlakat oltin-valyuta
zaxiralari
hisobi
Dostları ilə paylaş: