Mundarija Kirish Xalqaro bazel qo’mitasini tashkil topishi va faolyati

2.XALQARO BAZEL I, II, III HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
1974-yilda Germaniyada ham, AQSHda ham banklardagi muvaffaqiyatsizliklardan so‘ng G10 mamlakatlari markaziy banklari rahbarlari butun dunyo bo‘ylab bank nazorati sifatini oshirish bo‘yicha qo‘mita tuzdilar. Bank nazorati bo'yicha Bazel qo'mitasi, ma'lumki, o'z a'zolarini 27 mamlakatning markaziy banklari va nazorat organlaridan oladi. Sveriges Riksbank gubernatori Stefan Ingves raisligida qoʻmita oʻz aʼzolarining markaziy banki rahbarlari va nazorat boʻlimlari rahbarlariga hisobot beradi.
Bazel I, shuningdek, Bazel Kapital kelishuvi sifatida ham tanilgan, 1988 yilda tuzilgan. U xalqaro banklar sonining ko'payishi va moliya bozorlarining integratsiyalashuvi va o'zaro bog'liqligi oshishiga javoban yaratilgan. Bir qator mamlakatlarning tartibga soluvchilari xalqaro banklar yetarlicha naqd pul zaxiralariga ega emasligidan xavotirda edilar. O'sha paytda xalqaro moliya bozorlari chuqur integratsiyalashganligi sababli, bitta yirik bankning ishdan chiqishi ko'plab mamlakatlarda inqirozga olib kelishi mumkin edi. Bazel I 1992 yilda G10 mamlakatlarida qonun bilan kuchga kirgan, biroq 100 dan ortiq mamlakatlar qoidalarni kichik moslashtirishlar bilan amalga oshirgan. Nizom xalqaro banklar uchun minimal rezerv talablarini belgilash orqali moliya tizimining barqarorligini oshirishga qaratilgan. Shuningdek, u turli aktivlarning tavakkalchiliklarini baholash orqali kredit riskini boshqarish uchun asos yaratdi. Bazel I ga koʻra, aktivlar risk ogʻirligiga qarab toʻrt toifaga boʻlingan:
• risksiz aktivlar uchun 0% (pul mablagʻlari, gʻaznachilik obligatsiyalari)
• boshqa banklarga berilgan kreditlar yoki eng yuqori kredit reytingiga ega qimmatli qogʻozlar uchun 20%
• turar joy uchun 50% ipoteka • korporativ qarz uchun 100%
Muhim xalqaro ishtiroki bo'lgan banklar o'zlarining xavf-xatarli aktivlarining 8 foizini naqd pul zaxiralari sifatida saqlashlari kerak edi. Xalqaro banklar kapitalni kamroq xavf ostida bo'lgan investitsiyalarga ajratishga yo'naltirildi. Shuningdek, banklarga korporativ qarzdan ko'ra davlat qarzi va uy-joy ipotekasiga investitsiya qilish uchun imtiyozlar berildi.
Bazel II, Bazel I ning kengaytmasi, 2004 yilda joriy etilgan. Bazel II yangi tartibga soluvchi qo'shimchalarni o'z ichiga olgan va uchta asosiy masala - kapitalning minimal talablari, nazorat mexanizmlari va shaffofligi va bozor intizomini yaxshilashga qaratilgan edi. Bazel II yanada keng qamrovli risklarni boshqarish tizimini yaratdi. U buni kredit, operatsion va bozor risklari uchun standartlashtirilgan chora-tadbirlarni yaratish orqali amalga oshirdi. Banklar kapitalning minimal talablarini aniqlash uchun ushbu choralardan foydalanishlari shart edi.
Bazel I ning asosiy cheklovi shundaki, minimal kapital talablari faqat kredit riskini hisobga olgan holda aniqlangan. U qisman risklarni boshqarish tizimini taqdim etdi, chunki operatsion va bozor risklari e'tiborga olinmadi.
Bazel II operatsion riskni o'lchash uchun standartlashtirilgan choralarni yaratdi. Shuningdek, kredit ta'sirini ko'rib chiqishda kitob qiymatlari o'rniga bozor qiymatlariga e'tibor qaratdi. Bundan tashqari, u qoidalarni nazorat qilish uchun oshkor qilish talablarini ishlab chiqish orqali nazorat mexanizmlarini va bozor shaffofligini kuchaytirdi. Nihoyat, bu bozor ishtirokchilarining ma'lumotlarga yaxshiroq kirishini ta'minladi.
Keyinchalik Qo'mita banklarning savdo faoliyatidan kelib chiqadigan bozor riskiga e'tibor qaratdi. 2006 yil iyun oyida kapitalning etarliligining qayta ko'rib chiqilgan me'yori banklarning savdo daftarchalarini kapitalni qayta ishlash bo'yicha tavsiyalar bilan birlashtirildi. 2012 yil mart oyiga kelib, qayta ko'rib chiqilgan kapital asoslari - yoki Bazel II - Qo'mitaning 27 mamlakatidan 21 tasida to'liq amalga oshirildi.
2008 yilgi Jahon moliyaviy inqirozi xalqaro moliya tizimining zaif tomonlarini ochib berdi va Bazel III ning yaratilishiga olib keldi. Bazel III qoidalari 2010 yil noyabr oyida moliyaviy inqirozdan keyin yaratilgan; ammo ular hali amalga oshirilmagan. Ularning amalga oshirilishi so'nggi yillarda doimiy ravishda kechiktirildi va 2022 yil yanvar oyida sodir bo'lishi kutilmoqda.
Bazel III moliyaviy inqirozni keltirib chiqaradigan asosiy sabablarni aniqladi. Ularga korporativ boshqaruv va likvidlikni boshqarishning yomonligi, tartibga soluvchi cheklovlar yo'qligi sababli kapital tuzilmalarining haddan tashqari ko'tarilishi va Bazel I va IIda noto'g'ri rag'batlantirish kiradi. Shuningdek, Bazel III yangi kapital zaxiralari talablarini va kredit kengayishi davrida zaxiralarni ko'paytirish va kreditlashning qisqargan davrlarida talablarni yumshatish bo'yicha kontratsiklik choralarni o'z ichiga oladi. Yangi yo‘riqnomaga ko‘ra, banklar hajmi va iqtisodiyotdagi umumiy ahamiyatiga ko‘ra turli guruhlarga ajratildi. Yirik banklar iqtisod uchun katta ahamiyatga ega bo'lganligi sababli yuqori rezerv talablari qo'yildi.
Bazel I moliya bozorlarida kapitalning umumiy darajasini oshirdi
Bazel II kapitalni o'rtacha bir xil darajada ushlab turilgan, ammo kapitalni yanada samaraliroq taqsimlash bilan kapitalni qayta taqsimlashga qaratilgan.
Bazel lll banklar kapitalidagi davlat obligatsiyalari ulushini oshirish va ularning likvidlik muammolarini hal etishni maqsad qilgan
Bazel kelishuvlari xalqaro moliya bozorlari faoliyati uchun juda muhimdir. Ular hech qachon doimiy bo'lolmaydi va hozirgi bozor sharoitlari va o'tmishdan olingan saboqlar asosida doimiy ravishda yangilanib turishi kerak.
Bazelda olib borilayotgan ishlarga kengroq mamlakatlar guruhini jalb qilish uchun Qo'mita har doim o'z a'zolari va boshqa standartlarni ishlab chiquvchi organlar o'rtasidagi aloqa va hamkorlikni rag'batlantirgan.