Musiqa ta’limida ilmiylik, sistemalilik va davomiylik printsipi

Musiqa o’qitishning og’zaki metodlari:

Musiqa darsida o’qituvchining so’z mahoratiga alohida talab quyiladi. U o’zining asar haqidagi badiiy kirish so’zi bilan o’quvchilarni ajoyib va sehrli musiqa olamiga olib kiradi, qiziqarli hikoya va suhbati bilan bolalar diqqatini musiqa obrazlariga yo’naltiradi, asarni badiiy idrok etishlariga erishadi. Bunda hikoya, suhbat, tushuntirish, savol-javob va izoh metodlaridan foydalaniladi.
Suhbat o’quvchi va o’qituvchi orasidagi dialogik shakldagi faoliyatdan iborat bo’lib, o’quvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi. Suhbat jarayonida muallim o’quvchilar fikriy qobiliyatlarini kuchaytiradi, bilish qobiliyatlarini faollashtiradi, musiqa haqida bilim doirasini boyitib rivojlantiradi.
Tushuntirish – ilmiy isbotlash metodi musiqa darslarida ham ishlatiladi. U musiqa savodi, musiqa tuzilishi va rivojlanishi kabilarni (qo’llashda) o’rganishda qo’llaniladi.

2. 
   
   Ko’rgazmali o’qitish metodlari:
   

Ma’lumki, musiqa harakatlanuvchi melodik va garmonik tovushlardan iborat san’atdir. Uni faqat eshitish orqali tinglab, idrok etish mumkin. Bunda ko’rish asosiy rol o’ynamay, balki doskada ifodalangan nota yozuvlari, plakat, tablitsalar, o’qituvchining dirijyorlik harakatlari va boshqalar musiqani jonli aniq idrok etish yoki ijro etish uchun yordam beradi. Musiqa pedagogikasi fani olimalaridan biri N.L.Grodzenskayaning ta’biricha: «Musiqaning jonli yangrashi- darsda asosiy ko’rgazma bo’lib xizmat qiladi.
Amalda ko’proq harakatlanuvchi, masalan dirijerlik, musiqa o’lchovini taktlash, chalib ko’rsatish, raqs, o’yin, kuy harakatini, ritmik suratini doskaga grafik chiziqlarda ifodalash kabi ko’rgazmali vositalardan foydalaniladi.

3. 
   
   Amaliy metodlar :
   

Amaliy metodlar vositasida o’quvchilarda vokal-xor malakalari musiqaning tuzilishi va ifoda vositalarini tahlil etish, uning janr va shakllarini aniqlash hamda nota yozuvini o’rganish malaka – ko’nikmalarini shakllantirish uchun ko’llaniladi. Masalan, vokal-xor malakalarini rivojlantirishda, nota yozuvini o’rganishda asosan Mashq metodidan ko’proq foydalaniladi, ular har hil faoliyat turlarida qo’llaniladi. Jumladan, vokal-xor ishlarida asho’lachilik nafasi, tovush hosil qilish, talaffuz, soz, ansambl malakalarini rivojlantirishga doir uslub va priyomlar (dirijyorlik, takrorlab kuylash, taqoslash, kuylab ko’rsatish, vokal mashqlari va h.k.) dan keng foydalaniladi. Unda vokal-xor mashqlari va mashq qo’shiq kuylash amaliy mashg’ulotining muhim vositasi hisoblanadi.
O’yin metodi- asosan boshlang’ich sinflarda yaxshi natija beradi. Qo’llanma va darsliklarda musiqiy o’yin va uning elementlaridan keng joriy etilmoqda. Sinfda kichik musiqiy o’yinlar «Bolalar va g’ozlar», o’rganilsa, sinfdan tashqari mashg’ulotlarda, kuni uzaytirilgan guruhlarda keng maydon talab etuvchi kuy va qo’shiqlar «Oq terakmi, ko’k terak», I.Akbarovning «Hazil», «Qorda o’yin» hamda boshqalar amaliy ijro etiladi.
Demak, musiqa tarbiyasi metodlari- muallim bilan o’quvchi faoliyatida juda muhim o’rin egallaydi. Musiqa tarbiyasi metodlarining xilma-xilligi- musiqa san’atining xususiyati hamda o’quvchilar musiqiy faoliyatining o’ziga xosligi bilan belgilanadi.
Ma’lumki, o’quvchilarni musiqa asari bilan tanishtirishda o’qituvchi suhbatdan boshlaydi. Ularga bastakor, uning yaratgan asarlari haqida, ayrim tanish musiqalaridan namuna-misollar yangraydi. O’quvchilar musiqa asarini o’qituvchining jonli ijrosida yoki gramezuvda tinglashadi (ko’rgazma namunali metod) asar yaratilishi tarixiga doir qiziqarli ma’lumotlar beradi; ijro holati, tinglovchiga badiiy taasurotning uyg’otishi (ruhlantiruvchi-rag’batlantiruvchi metod; bolalar o’qituvchi savollariga javoblar berishadi, taassurotlarini o’rtoqlashishadi (suhbat metodi); o’quvchilar musiqa asarini tinglashadi; o’qituvchi tomonidan bolalarga badiiy-ijodiy topshiriqlar beriladi, tinglash, idrok etish orqali asarning ayrim fragment (qismlari taqqoslanadi va tahlil etiladi (tahlil va qiyoslash metodi); asar g’oyasi, mazmunini aniqlash va u haqda xulosa chiqarish (umumlashtirish metodi).
Bilimlarni muammoli bayon qilish o’quvchi musiqiy faoliyatini uyushtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. O’quvchi musiqiy faoliyatini uyushtirish deganda, biz ular tomonidan bilimlarni mustaqil egallash va bu bilimlarni malaka hamda ko’nikmaga aylantirish jarayonini tushunamiz. O’quvchilarning mustaqil bilim olishi o’qituvchi rahbarligidan ajralgan holda emas, albatta.
Musiqiy faoliyatlarga ruhlantirish metodlari orqali muallim o’quvchilar oldiga turli hil musiqiy-ijodiy topshiriqlar qo’yishi mumkin. Masalan, O’zbek xalq o’yinini o’rgatishda I-sinf o’quvchilariga qo’yidagicha savol-topshiriqlar bilan murojaat qilish mumkin: Jumladan, «O’yinni qay tarzda ijro etish maqsadga muvofiq bo’ladi, Bir kishi ijrosimi? Yoki ommaviy tarzda, doira yoki aylana shaklda turibmi?»
Bolalarga musiqa asboblarini ajratib olishda bir qo’shiqni yoki kuyni ijro etishda musiqiy obrazni ifodalashda qaysi bir asbobning imkoniyatlari kattaligini aniqlash kabi savollar, topshiriqlar alohida ahamiyat kasb etadi.
Taqqoslash –musiqa ta’limi adabiyotida ancha keng tarqalgan metodlardan biri bo’lib, o’quvchilar badiiy qiziqishini oshirishda samarali yordam beradi. Sinf o’quvchilari tomonidan musiqiy-ijodiy topshiriqlarni bajarish albatta, musiqiy tahlilni talab etadi. Bu esa o’quvchilarni asar jaranglashi davomida ohang o’zgarishlarini va musiqiy obrazlar rivojlanishini «kuzatib», tinglab borishga, badiiy taassurotlarni anglash va xulosalar chiqarishga majbur etadi.
Avvalo kichik yoshli o’quvchilarda musiqa asarlari janrlaridagi xususiyatlarning qarama-qarshiligini aniqlab qiyoslash qiziqish uyg’otadi. Masalan: Balet janrining valsdan qiyoslanishi, ular orasidagi o’zaro umumiylik masalalari, agarda ularga «vals» janri bilan «marsh» janrlarini qiyoslash topshirilsa, ular ushbu janrlarining har birining farqi, o’ziga xos xususiyatlarini fahm etadilar: vals musiqaning to’lqinli, «aylanuvchan» musiqiy harakatlarini, marsh musiqasining esa zalvorli, aniq usulli xususiyatlarini farqini anglaydilar.
Yuqorida keltirilgan misollardan shuni tushunish kerakki, musiqa tarbiyasi metodlari so’z, nutq bilan uyg’un ravishda tadbiq etiladi. Og’zaki metodlar (hikoya, suhbat, tushuntirish) asar mazmunini ochishga yordam beradi, uning ijro uslubini anglashga, o’quvchilarda estetik hissiyotni tarbiyalashda muhim o’rin tutadi.
Ta’limning oqzaki metodlari cholg’u asboblarida chalish, qo’shiq o’rganish va ritmik harakatlarni bajarish jarayonida ham amalga oshiriladi. Masalan, musiqa asboblarida chalishni o’rgatishda o’qituvchi bolalarga qo’l harakatlarining engil, elastik bo’lishini; raqs harakatlarini bajarishda esa musiqiy ritmik holatlarni nazorat qilib borishni; qo’shiq kuylashda esa ovozning jarangdorligi, engil, mayin sadolanishini ta’minlashni shakllantirish muhimligi tushuntirib beriladi. Musiqiy faoliyatlardagi oqzaki va ko’rgazmali metodlarning bunday uyg’unlashuvi o’quvchilarning bolalar musiqa asboblarida chalish mahorati, ularda vokal-xor ko’nikmalarini egallashda ritmik harakatlarni bajarish ko’nikmalarini shakllanishida muhim shart-sharoitlar yaratadi.
Hikoya – bu o’qituvchining musiqa asari haqidagi jonli, obrazli va emotsional-yorqin hikoyaviy bayonidan iboratdir. Hikoya-qisqa, obrazli va qiziqarli bo’lib, undagi bayon mazmuni asosiy maqsad- o’quvchilarni asar obrazini badiiy tasavvur etishga va shu vosita bilan musiqa asarini badiiy idrok etishga erishishdan iboratdir. Faqatgina qiziqarli va obrazli qisqa hikoya bolalar qalbida o’rganiladigan asarga nisbatan qiziqish va muhabbat uyg’ota oladi. Masalan, bolalar bugungi darsda tanilayotgan asar bilan ilgari «uchrashganligi», ammo badiiy jihatdan idrok eta olmaganligi sababli unga uncha befarq qarashlari mumkin. Bunday holatda obrazli va qiziqarli hikoya vaziyatni tubdan o’zgartiradi. Uch minutli qiziqarli va obrazli hikoya, - deb ta’riflashadi musiqa maorifining donishmandlaridan biri – bir necha soatli zavqli amaliy mashg’ulotni ta’min etishi mumkin.
Qaysi holatlarda hikoya metodini qullash mumkin?- degan savol tug’ilishi, tabiiy. Birinchidan, bastakorning ijodiy biografiyasida hikoyabop qiziqarli voqea va lavhalar mavjud bo’lsa. Bunga V.A.Motsartning bolalikdagi iztirobli hayoti, uning qiziqarli faktlarga boyligi, masalan, 8 yashar Volfangning o’zi ijod etgan musiqasini yuksak mahorat bilan ijro etganligi; N. Rimskiy Korsakovning uch marta dengiz bo’ylab Jahonni sayohat etib, shu munosabat bilan Sharq xalqlari madaniyatiga katta qiziqish va hurmat bilan qarab, «Ming bir kecha» hikoyalari obrazlari asosida «Shaxrizoda» simfonik kartinasini yaratganligi, shuningdek, Hoji Abdulaziz Abdurasulov ikki marta Sharq va Arab mamlakatlariga sayohat qilib, u erlardagi o’zbek musiqasini targ’ibot qilib, u yurtlar milliy musiqasini o’rganib, ularning yuksak chuqqilarini musiqamiz amaliyotida tadbiq etganligi, natijada «Cho’li Iroq», «Gadoyi», «Jazoir» kabi qator mumtoz kuy va qo’shiqlar yaratganligi misol bo’la oladi.
Ikkinchidan, asarning yaratish tarixi bayonida: masalan, bastakor M.Burxonov va shoir A.Oripovlarning «O’zbekiston Respublikasi Davlat Madhiyasi» kabi mashhur hamda tarixiy asarlarning yaratilish sabablari va taqdirini faqatgina hikoya metodi bilan qiziqarli bayon etish mumkin bo’ladi. Bunda aniq va hujjatli dadil va faktlardan foydalanish zarur.
Uchinchidan, bolalarni yirik asarlar (musiqali drama, dostonlar, opera, balet) badiiy obrazlariga olib kirish uchun asarning syujetli mazmuni qisqa hikoya qilib beriladi. Bunda syujet mazmuni asosiy maqsad bo’lmay, balki u bolalarni asarning musiqiy badiiy obraziga olib kirishga yordam bermog’i lozim.
To’rtinchidan, mashhur va atoqli kishilar hayotida musiqa san’ati rolini bayon etishda. Masalan musiqa tarixi bayonida «Farobiy va musiqa», «Abu Ali ibn Sinoning musiqiy-nazariy ta’limotlari», A.Fitratning «Shashmaqomshunoslik faoliyati» va boshqalarni o’rganishda.
Suhbat metodining asosan ikki keng turi tarqalgan- bular hikoya-suhbat va suhbat dialog. Hikoya-suxbat vositasida o’qituvchi o’quvchilarning musiqa san’ati haqida tug’ri mushohada yuritishga va xulosalar chiqarishga erishadi. Dialogik-suhbat jarayonida esa ko’proq o’quvchilar etakchilik faoliyati ko’rsatadilar, o’qituvchi esa ularni boshqarib borib, to’g’ri xulosalar chiqarishga erishadi. Har ikkala holatda ham o’qituvchining o’rtaga tashlaydigan savollari muhim rol o’ynaydi. Shuni unutmaslik lozimki, suhbatlar jarayoni muhokama etilayotgan musiqa uning yangrashi bilan bog’lanib olib borilishi shart, aks holda suhbat quruq va qiziqarsiz bo’lib qoladi.
Shunday qilib, musiqa darslarida ta’limning samarali metodlaridan unumli foydalanish birinchidan, o’quvchilarning musiqiy o’quv materiallariga qiziqishini kuchaytirib, o’quv-biluv faoliyatlarini aktivlashtiradi; ikkinchidan, musiqa asarlari haqida munosabat bildirishga, ularni tahlil etishga intilish shakllanadi. Uchindan, musiqani o’qitishning amaliy yo’nalishini kuchaytirib, o’quvchilarni mustaqil ijodiy faoliyatga puxta tayyorlash imkoniyatlarini yaratadi.
Musiqiy ta’lim-tarbiya Kontseptsiyasi qabul qilinganligi munosabati bilan metodlar masalasi yana ham jiddiy tus olishi, tabiiy albatta. Musiqa muallimi uchun shakllanuvchi ta’lim (maxsus musiqa-pedagogika o’quv yurtida) olgan bilimi asosiy rol o’ynaydi. Rivojlanuvchi ta’lim (maktab faoliyatidan oladigan tajriba) esa maktab pedagogik jamoasidan, ko’pincha u maktabda yagona mutahassis sifatida ish ko’rishi sababli, metodik yordamga muhtoj bo’lib qoladi. Ammo maktabda musiqa o’qitish metodikasidan boshqa mutaxassis yo’qligi sababli yosh o’qituvchi bunday yordamdan baxramand bo’lolmaydi. Demak, uning asosiy tayanchi musiqa-pedagogika o’quv yurtida olgan bilim va malakadir. Shuning uchun yosh musiqa o’qituvchilari musiqa o’qitish uslubiyotini puxta o’rganishga e’tiborni kuchaytirishlari zarur tadbir hisoblanadi.