MüSLÜmanin ahlâKI

İlim ve akıl

İslâm, ümmetine kültürlerin derecelerine yükselip ca­hillerin de seviyelerine inebilmeleri için ilim sahibi olmalarını farz kılmıştır. Çünkü bu dinin hakikatleri gerek usul gerek teferruat olsun veraset ile intikal edip hurafe ve evham ile yayılan ayinler değildir. Hayır... Bu hakikatların kaynağı hikmetle dolu bir kitap ve sağlam bir sünnettir. Bu esasları tahriç etmekle, sadece okumak ile hal olmaz. Bilakis bunları isbat etmek için parlak zeka, yüce esaslar ve şerefli bir terbiyeye sahip bir ümmet gereklidir.

Şüphesiz ki İslâmi esasları etüd etmek isteyen her top­lumda; emir ve yasak esasları üzerine kaim bir İslâm hukuku mirası (Hak ve Vecibeler) iyiliği emretme, kötülüğü de yasaklama esasları üzerinde kaim çok hassas içtimai âdap mirası ile İslâm'ın şehametini yeni çıkacak meselelere ve yeni problemlere karşı koruyacak olan gerçek araştırma ve iyi niyetle oluşturulmuş içtihatlar mirası meydana getirir.

Herhangi bir cemiyette bu unsurlar çözülmeye yüz tuttu mu, susuz ve bakımsız bir toprakta taze filizlerin kuruması gibi İslami esaslar da zayıflamaya yüz tutar. Tüm bunlardan sonra kainat üzerine düşünmek te, Kur'an'da sık sık tek­rarlanan ve sağlam bir iman için de esas temel olarak kabul edilen bir husustur. Bu düşünce, yeni medeniyet sahneleri karşısında zihinleri açar, kainatın sırlarını çözmeye kal­kacak olan yeni keşifleri kolaylaştırıp, insanlara hiç düşünmedikleri şeyleri de müsahhar kılar.

Öte yandan zor olsa bile hakkı arama ve araştırma, kör şüpheciliği ortadan kaldırıp ardına düşmeme, kalb, göz ve kulağın vazifelerini tam olarak yapabilmeleri için sağlam bir denetim... Evet tüm bunlar, hurafelerden uzak, evhamdan münezzeh, üfürükçülük ve batıl inançlardan salim Allah'ın emrettiği kör taklitlerin tahakkümünden korunmuş bir ce­miyeti taahhüt eder. İslâm için ilim, insana nisbetle hayat gi­bidir. Bu din, ancak yüce irfan ve gerçek akıl sahipleri in­sanların omuzlarında yükselebilir. Normal bir mesele için bile bakınız, Allah (c.c.) ne buyurmuş:

"Bu Kur'an insanlara açık bir tebliğdir. Bununla hem korkutulsunlar hem Allah'ın ancak tek bir ilah ol­duğunu bilsinler. Hem de temiz akıl sahipleri düşünüp akıl alsınlar...”⁶⁰⁷

Allah (c.c.) cehennem halkının konuşmalarını tasvir eder­ken de şöyle buyurur:

"Biz işitir veya akıl eder olmasaydık şu azgın ateşe atılanlar arasında bulunmazdık. "⁶⁰⁸

Allah (c.c.) akılları ölüp basiretleri sönen ve düşünceleri paslananlar hakkında ise şöyle buyurur:

"Kur'an'a inanmayan kafirler çobanın hayvanlarına benzerler, çobanın sözünü anlamazlar. Ancak bağırıp çağırışını işitirler. Onlar sağırlar, dilsizler ve kör­lerdir. Kur'an'ı işitip anlam azlar." ⁶⁰⁹

Allah (c.c.) kainatı zirvesine ulaşıp kuvvete eriştikten ve en yüce esaslara müsait olduğu bir sırada islam'la müşerref kılmıştır. Hayat, artık İslâm'ın yüceliği ile birlikte bütün gelişmelere müsait idi. Hatta insanlık İslâm sayesinde maddi ve manevi alanda çok büyük mesafeler kaydetmişti. İslam'da ibâdetlerin başı sayılan ezan'a bir nazar ettiğinde, onların akla hitap eden hareketler olduğunu görürsün. Na­maza çağrı nidaları, aklı harekete geçirir, kalbi uyandırır. O Allah'ın (c.c.) yüceliği ve tevhidi için bir ilan, kurtuluş için bir teşviktir. Namaz, semaya yükselen meçhul yankılar değil, namaz bütün hayır ve azimetleri cam'i bir kitaptan okunan ayetlerdir. Onun kabulü düşünce uyanıklığı ve oku­nanların manası tedebbür etmeye bağlıdır. Şüphesiz ki ki­şinin İslâm'daki yeri, zekasının miktarı, fıtratının parlaklık ve istikameti nisbetindedir. İslam'da hasta vicdanlı ve bozuk görüşlü kimselerin öne geçmesi imkansızdır. Kur'an'ın ilk inen ayetleri şunlardır:

"Rabbinin adı ile oku ki her şeyi O yarattı. İnsanı bir kan pıhtısından yarattı... Oku! Senin Rabbin ni­hayetsiz kerem sahibidir, ki O, kalem ile yazıyı öğ­retti... İnsana bilmediği şeyleri öğretti..."⁶¹⁰

İşte bu ilk nida kalem ve ilmin kadrini yüceltmekle, gaflet ve cehalete harp ilan etmekte, büyük girişimlerin ilk temel taşının okuma ve öğrenme olmasını esas almaktadır. Allah (c.c.) Vahdaniyet ile Adaletini inkar hususunda alimlerin ve­receklerini kendi ismiyle meleklerin isimlerine bitişik olarak zikretmek suretiyle yücelmiştir.

"Allah (c.c.) şu hakikati: Kendinden başka hiçbir ilahın ol­madığını adaleti ayakta tutarak açıkladı. Melekler ve ilim sahipleri de böylece inandı. Ondan başka hiçbir ilah yoktur. O, mutlak galiptir, hepsine hüküm sahibidir." ⁶¹¹

Buna şaşmamak gerek... Cılız bir akıl ve kısır bir bilgi ile yüce ve müteal olan zatın azameti nasıl idrak edilebilir?... Cehalet ve karanlıklar içinde hayattan ayrı yaşayan birinin, hayat sahibini bilmesi veya yüce sıfatları ile büyük delillerini görmesi nasıl mümkün olabilir?

İşte bundan dolayı Allah (c.c.) alimleri aziz kılmış, onları fazlu keremi ile yüceltmiştir. Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurur:

"Allah (c.c.) kıyamet gününde kulları arasındaki an­laşmazlıkları halletmeyi murad edeceği bir zamanda şöyle buyurur: "Ey Alimler! Sizlere ilmim ile hilm'imden verdim ki umursamadan sizleri affedeyim." ⁶¹²

Hafız el-Munzuri der ki: "Hadis-i Kudside geçen, "ilmim ve hilmim" kelimelerindeki izafeye bak ve bunları kendine nasıl nisbet ettiğine iyicene dikkat et. O zaman, şimdiki insanların çoğunun marifetullah ve ihlastan hâli olan ilimlerinin kasdedilmediğini hemen anlamış olursun". Hadiste geçen ve ilimden hemen sonra gelen "hilm" kelimesi de ilmin hoppalık ve şehvanî arzulardan uzak kalması gerekliliğine işaret et­mektedir. İyi bir ma'rifet, kusurlu bir amel ile cehalet ve ku­surla yapılan bir ibadetten daha makbuldür. Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu:

"İlmin fazlası ibadetin fazlasından daha hayırlıdır."⁶¹³ "Az ilim çok ibadetten daha hayırlıdır."⁶¹⁴ "İbadetin en faziletlisi dini öğrenmektir."⁶¹⁵ Resulullah (s.a.v.) Ebu Zerre şöyle tavsiyede bu­lunmuşlardır:

"Ey Eba Zerr! Allah'ın (c.c.) kitabından bir ayeti öğrenmen yüz rek'at namaz kılmandan daha hayırlıdır. İnsanlar onun­la amel etsin veya etmesin, ilimden bir meseleyi Öğrenmen bir rek'at namazdan daha hayırlıdır."⁶¹⁶

Bunun sırrı şudur. Cahillerin ibadeti inançları gibi cid­diyetten uzaktır. Onlar kendilerine fayda yerine zarar verirler, dostlarına menfaat iddiasıyla eziyet ederler? Cahil abidler dine şiddetle sarılıp müteassıb davranırlar. Fakat hoppalık ve düşüncesizlik içinde bulundukları sıralarda ise dine en büyük zarar ve lekeyi sürüp büyük meşakkatler içinde bulundururlar. İlim sahipleri ise parlak basiretleri onlara yol gösterir, hakkı buldurur. Bunların ameli az olsa da hakka isabet etmeleri çok olur. Bundan dolayı Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuş:

"Şeytanla mücadele hususunda bir alim bin abidden daha başarılıdır. "⁶¹⁷

"Alimin âbide olan üstünlüğü benim sizden âmeli en az olana üstünlüğüm gibidir."⁶¹⁸

Şu rivayet de Resulullah (s.a.v.) dan nakledilmiştir.

"Alimin âbide üstünlüğü yetmiş derecedir ki her iki derece arasındaki uzaklık, bir atın yetmiş yıllık yürüyüşü kadardır. Çünkü şeytanlar insanlar için bid'atlar çıkarır. Alimler de onları izale eder. Abidler ise-nemelazım-deyip ibadetleri ile meşgul olup bidatlara ses çıkarmazlar " ⁶¹⁹

"Hadisin sonundaki açıklamanın, ravilerin hadise tefsir babında bir izahları olma ihtimali vardır. Kainatın genişliği, iman ve insanı bir tanımadığından dolayı Allah (c.c.) şöyle buyurmuştur: İşte misaller;

"Biz onları insanlar için irad ediyoruz. Alim olan­lardan başkası onları anlamaz. " ⁶²⁰

Allah (c.c.) bu âyette de hayra giden, serden koruyan ve Allah rızasına iştiyaklı vicdanların ancak alimlerin Rablerini bilen parlak vicdanları olabileceğini beyan etmiştir.

"Yoksa o hicret azabından korkarak Rabbınm Rah­metini umarak gecenin geç saatlerinde secdeye ka­panıp kıyamda durur bir halde itaat ve ibadet eden kimse gibi midir? De ki: 'Bilenler ile bilmeyenler bir olur mu?' Ancak temiz akıl sahipleridir ki bunları hakkı ile düşünür." ⁶²¹

Müslümanın aradığı, bağrını açtığı şark'tan garb'a kadar peşine düştüğü ilim, mahdut birkaç ilim çeşidi değildir. Ufku açan, irfana yönelik, aklın önünden bütün engelleri izale eden, idrak ve keşiflerden daha derin kişi ile kainat arasındaki irtibatı takviye eden her şey, dünyadaki itibarını yü­celtip kuvvetini artıran her konu. Kainat sırlarını açacak her mes'ele... Evet tüm bunlar müslümanın araştırması, de­rinleşmesi ve payını alması gereken meselelerdir. Aynı za­manda bunlara âyet ve hadislerde de işaret edilmektedir. İlmin her meselesinde derinleşmeye işaret eden hadisler çok­tur. Onlardan bazıları şunlardır:

"Kim ilim talebi için yola koyulursa Allah (c.c.) bu vesile ile ona cennet yolunu kolaylaştırır."⁶²²

"Sahibini hayra götürecek ve onu serden koruyacak ilmin fazlası gibi hiçbir kazanç yoktur. Kişinin aklı düzelmedikçe dini de düzelmez."⁶²³

"İki kişiden başkasına gıpta edilmez:

1. Allah'ın (c.c.) kendisine verdiği malı Hakk yolunda sarf eden kişi,

2. Allah'ın (c.c), kendisine verdiği hikmeti Öğretip onunla amel eden."⁶²⁴

"Allah (c.c.) melekler, yuvasındaki karıncaya dek yer ve gökte bulunanların tümü insanlara hakk'ı öğretenlere duacı olurlar."⁶²⁵

Bu hadislerin iştiyakı taleb edilmekte olan tüm ilimlere yö­neliktir. Hayrı öğrenme, hikmeti arama, zarardan alıkoyan şeyler ile fayda verecek mes'eleleri bilme vs. Evet tüm bunlar mü’mine tavsiye edilen hususlardır. İlmi sadece belli bir ko­nuya tahsis etmek malı belirli servetlere tahsis gibi olur. Bu da doğru olmaz. (Mal denilince her çeşit servet anlaşılır). Şüphesiz ki insana öğrenilmesi gereken ilk şey Allah'ın (c.c.) kendi üzerindeki haklarını bilmesidir. Bundan sonra da in­sanların birbirlerine olan haklarının bilinmesi gerekir. Faydası umuma olan bazı ilimlere yönelmek şüphesiz ki mil­letlerin siyasetiyle cemiyetlerin tanzim edilmesi için büyük fayda sağlar. Şu da bir gerçektir ki, sadece tefsir ve benzeri ilimler ile yetinip: "Diğerleri ile meşgul olmak sünnettir, di­leyen okur dileyen okumaz" demek te ahmaklık olur. Evet böyle bir düşünce büyük bir hatadır. Kainat hayat ilimler ile yer gök alemi ile ilgili araştırmaların ihmal edilmesi zarar neticesiyle dini ilimlerin ihmal edilmesinden az değildir. Bi­lakis bazen dini ilimlerin neticesi sözkonusu olan ilimlerin bilinmesine bağlı olduğu için onları öğrenmek dini ilim te­ferruatıyla öğrenmekten önde gelir. Bu hususu isbat için Kur'an'ın şu hükmü yeter. Kur’an ilim ve alimlerin şerefini yüceltirken, yaratıkların acaibliğinden faydalanarak Allah'ın azametini idrak eden alimleri kasdetmiştir. Kur'an ilimden de tabiat, hayvan ve bitkileri temaşa etmekten neş'et eden ilmi kasdedilmiştir. Nitekim şöyle buyurmuş:

"Allah'ın gökten su indirdiğini işte onunla nehirleri başka başka meyveleri bitirip çıkardığımızı görmedin mi? Dağlardan da beyaz beyaz, kırmızı kırmızı renk­leri çeşitli kuzguni siyah yollar yaptık. Gerçek in­sanlardan (gerek) yerde yürür hayvanlardan (gerek) davarlardan da yine böyle renkleri nehirleri muhtelif olanlar vardır. Allah'tan kulları içinde ancak alimler korkar. Şüphe yok ki Allah mutlak galibdir. Çok yar­gılayıcıdır.”⁶²⁶

"O, gökleri yeri yaratması dillerinizin ve renk­lerinizin farklı olması da onun ayetlerindendir. Ha­kikat bunlarda alimler için ibretler vardır."⁶²⁷

Hakikatların ortaya çıkması ve dine hizmet için hayati teknolojik ilimler ile dini ilimler müsavidir. Aralarındaki en mühim fark tabi ilimlerin daha fazla zaman istemesidir. Dini ilimleri tahsis eden belirli bir müddet içinde elde edilebilir. Dini konularda teferruatına inmek büyük zaman istiyor ise de böyle bir hizmet sair hizmetler gibi devletin uygun gö­receği bir şekilde kısa ve uzun süreli olabilir. Mesela: Bir, hu­kuki ve kazai ilimlerde Ebu Hanife (r.a.) seviyesine çıksa bile bunun ilmi tıbbi ilimlerden daha Şerefli ve faziletlidir, de­nilmez. İlimlerde esas tercih ölçüsü sahibinin ihlas ölçüsü ve insanlara göstereceği fayda nisbetidir. Dini veya dünyevi ilimlerin arasını ayırmak veya aralarındaki farkı bulmak gerçekten çok hassas ve zor bir mes'eledir. Buradaki ölçü geç­tiği gibi iyi niyet temiz gayeden kaynaklanmaktadır. Her­hangi bir amel kendine riya karıştığı için büyük bir günah ol­duğu gibi aynı amel ihlâs neticesinde makbul bir cihad hükmüne geçebilir. Mesela insanlar:

"Mal ve çocuklar dünya hayatının ziynetidir"⁶²⁸ ayetini okuduklarında mal ve çocukların sadece menfaatten ibaret olduklarını anlarlar. Oysa mal ve çocukların cihad için araç olup onların mağlup olan milletler için Allah'ın (c.c.) zafer nimetleri olarak gönderdiği silahlar olduklarının far­kına varamazlar. Evet kuvvetlerini yitiren nice milletlere Allah (c.c.) tekrar kuvvet vermiş ve zaferi nasip etmiştir. Ama bu zafer ne ile ve nasıl gerçekleşmiştir?

"Sonra bunlara karşı size tekrar devlet galebe ver­dik, inallarla oğullarla sizin imdadınıza yetiştik. Ce­miyetinizi de daha fazla çoğalttık. "⁶²⁹

Evet ayetin de belirttiği gibi mal ve çocuklar yıkılıp ge­rilere doğru gittikten sonra ayette geçtiği gibi milleti kurtarmış ve ilerletmiştir. İşte bu husus ilimler halkası içinde aynıdır. Mesela; bir mümin toprağın verimli hale gelmesi için gübrecilikle uğraşırsa, zerre kadar ecir kaybına uğ­ramaz. Belki de geceleri camide namaz kılan birinden daha fazla ecir kazanır. İslâm âlimleri ve çalışmlarının kadrini yü­celtmiş ve cehdlerine büyük kıymet biçmiştir. Muaz b. Cebel (r.a.):

"İlim Öğreniniz. Çünkü ilim talimi korku, talep edilmesi ibadet, müzakere edilmesi teşbih, araştırılması cihad, bil­meyenlere öğretmek sadaka, ehline vermek de itaattir. İlim helal ve haram için esas, cennet için aydınlık, yalnızlık ar­kadaş, gurbette dost, halvette sohbet edici, bolluk ve darlıkta kılavuz, düşmanlara karşı silah, dostlar yanında süstür. Allah (c.c.) ilim ile nice milletleri yükseltip onları takip et­mede misal, hayırda lider, görüşlerinde tabi olunan me­leklerin arkadaşlık ettiği ve kanatlarıyla gölgelendirdikleri yaş kuru ne varsa, balık diğer deniz ve kara hayvanlarının kendilerine duada bulundukları bir topluluk kılar. Çünkü ilim kalpleri cehaletten kurtaran gözlerin karanlıkta lam­basıdır. Onun sayesinde insan iyiler zümresine iltihak eder. Dünya ve ahiret için yüce mertebelere nail olur. İlmi te­fekkür etmek, oruç tutmak onu müzakere etmek de namaz kılmak gibidir. İlim taşıyla sılai rahim yapılır. Onunla helal haram bilinir. O lider, amel ona tabidir. İyiler ondan nasibini ahr. Kötüler ise ondan mahrum kalır".

İbn Abbas Berri:

Yabancı dilleri öğrenmek İslami eğitimin hedeflerindendir.

Resulullah (s.a.v.) bundan istifade etmesini bilmiş yazıcı olan Zeyd bin Sabit'e Süryanice'yi Öğrenmesini emretmiştir. Zeyd (r.a.) der ki:

"Resulullah (s.a.v.) bana emredince ben ona Yahudilerin süryanice yazılarını okumaya başladım. O da şöyle dedi: "Kasem olsun ki ben Yahudilere yazışmalarım için gü­venmiyorum". Zeyd (r.a.) Allah'a (c.c.) yemin ederim ki on beş gün geçmeden süryaniceyi iyicene öğrenmiş oldum. Artık ben Resulullah'ın yazılarını yazıyor ona gelen yazıları da okuyordum.⁶³⁰

Ulusların dillerini öğrenmek İslam'ın zaruri kıldığı ilim­lerdendir. Çünkü Resulullah'ın risaleti tüm insanlığa gönderilmiştir. Tüm insanları bir dil etrafında toplamak im­kansızdır. Bu nasıl olabilir. Halbuki Allah (c.c.) dil ayrılığı kendi azameti için delil kabul etmiştir. İslâm'ı herkese kendi diliyle arzetmek, arapça ile arz etmekten daha makbuldür. Müfessirler:

"Biz hiçbir peygamberi kendi kavminin dilinden baş­kasıyla göndermedik ki, emir olunduklarını onlara apaçık anlatsın"⁶³¹ ayetinin tefsirinde şöyle demişlerdir: Resulullah (s.a.v.) Araplar içinden ve kendi lisanları ile gönderilmiştir. Fakat o davetçileri çeşitli topluluklara gönderir onlar da kendi lisanları ile onları davet eder ve konuşurlardı.

Alimler: Kuran ya bütün diller veya yalnız bir lisan ile nasıl olabilirdi, derler.

Kur'an mefhumunun tercemesi mümkün olduğu için sa­dece arapça nazil olması ile iktifa edilmiştir. Araplar Peygamberimize diğer kavimlerden daha yakın oldukları için bütün dillerden onların dili tercih edilmiştir. Kur'an'ın arap­ça olarak nazil olmasının bir diğer hikmeti de bu lisan ile tahrifin daha zor olmasıdır. İslâm alimlerinin bu açık­lamaları Müslüman, yabancı dilleri öğrenmelerinin vacib ol­duğunu kesin olarak bildiriyor. Aksi takdirde mensup ol­dukları dine hıyanet, insanların cehalette kalmalarına sebebiyet verir. Bundan başka ilmin belirli bir vatanı ve malın bir milleti de yoktur. Eskiden beri insanlığa yayılan ilim ve irfana bir göz gezdirirsek onu havada dolaşan bu­lutlar gibi görürüz. Bulutun ne belirli bir ufku ne de belirli bir bölgesi vardır.

Nice ilim sahibi milletler vardır ki, arkasından yığmlarca cahil bırakmıştır. Nice kültürsüz millet te gerisinde mahir nesil bırakmıştır. Nitekim birkaç asır önce Avrupa sağır, dil­siz ve hiçbirşeyibilmeyen insanlardan müteşekkildi. Artık o, bugün önceki medeniyeti meydana getiren milletlere bile hükmedebiliyor. Müslüman kimden ve nereden olursa olsun ilmi elde etmekle mükelleftir. Resulullah (s.a.v.) şöyle bu­yurmuşlar:

"Mü'min cennete girinceye kadar hikmeti arar bulur."⁶³²

"Hikmeti söz mü'minin yitiğidir. Onu nerede bulursa her­kesten almaya daha ehildir."⁶³³

"İlim talebi için yola koyulan dönünceye kadar Allah (cc.) yolundadır."⁶³⁴

Öğrenmek ve öğretmek İslam'ın nurudur. Bunlar olmadan ne cevheri ne de geleceği devam edebilir. İslam'ın nazarında insanlar iki gruptur:

1. Güzelliği arayan talebe,

2. İlmini artırmaya çalışan alim.

Bunların haricinde kıymet verdiği grup yok... Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurur:

"Öğretmen ve talebe ecirde ortaktır. Geriye kalanlarda ise hiçbir hayır yoktur".⁶³⁵