Mustaqil ishi fan o’qituvchisi

Falsafada milliylik va umuminsoniylik tamoyili. Albatta, falsafa umuminsoniy fan sifatida bashariyatga doir umumiy muammolarni qamrab oladi. Ma’lumki, olam va odam munosabatlari, jamiyat va tabiatni asrash, umrni mazmunli о‘tkazish, yaxshilik va yomonlik kabi qadriyatlar bilan bog‘liq masalalarning barchasi insoniyat uchun umumiy. Ammo falsafada muayyan milliy xususiyat, maqsad va intilishlar ham о‘z ifodasini topadi. Aslida, yuqorida zikr etilgan umuminsoniy mavzu, masala va muammolarning barchasi avval-boshda xususiy, milliy, mintaqaviy ahamiyatga molik masalalar tarzida namoyon bо‘ladi. О‘z yurti, millati, ota-onasi va yor-birodarlarini sevgan vatanparvar inson, avvalo, ana shularning kamoli uchun qayg‘uradi, ularni о‘ylaydi, ularga xizmat qilishni oliy saodat deb biladi. Bunday shaxs dunyoqarashida ana shu jihat va xususiyatlar albatta aks etadi. Bu esa, о‘z navbatida, umuminsoniy fan bо‘lgan falsafada milliylikning aks etishiga asos bо‘ladi. Umuminsoniylik — vatansizlik (kosmopolitizm) bо‘lmagani singari, milliylik ham — milliy qobiqqa о‘ralish, milliy mahdudlik degani emas.
Lekin sizning xayolingizda beixtiyor «Milliy falsafa bо‘lishi mumkinmig‘ Axir, yuqorida falsafaga о‘z mohiyati bilan umuminsoniy fandir, degan ta’rif berildi-kug‘» - degan savollar charx urishi mumkin. Bu — о‘ziga xos milliy taraqqiyot yо‘lidan ketayotgan barcha xalqlar falsafasi uchun daxldor bо‘lgan savollardir. Agar biz yuqorida qayd etilgan muammolarga milliy manfaatlarimiz nuqtai nazaridan qaraydigan bо‘lsak, О‘zbekistonda bu yо‘nalishni rivojlantirish zarurati etilganini anglaymiz.
Falsafiy adabiyotlarda milliy falsafa mavzuida turlicha fikrlar mavjud. Ayrim faylasuflar, aslida milliy falsafa bо‘lishi mumkin emas, bunday yondashuvning о‘zi etnik mahdudlikka olib keladi, deb hisoblaydi. Boshqalari esa, modomiki, milliy falsafa milliy g‘oya va mafkurani shakllantirishnig nazariy asosi ekan, har qanday umumiy qonuniyatlar muayyan ijtimoiy makon va tarixiy zamonda xususiy holda namoyon bо‘ladi, deya milliy falsafani yoqlab chiqadi.
Biz millat bor ekan, milliy madaniyat, til va adabiyot ham mavjud degan fikrga о‘rganib qolganmiz. Aslida, ularning barchasi nafaqat bir millatga, balki butun insoniyatga xos-ku! Bizning nazarimizda, milliy falsafa millat mentalitetini belgilaydigan muhim omildir. Umumbashariy sivilizatsiyaga uzviy qо‘shilish jarayoni milliy falsafani yaratish orqali sodir bо‘ladi. Eng muhimi — falsafadagi milliylik umuminsoniylikni rad qilish evaziga emas, balki uni ijodiy boyitish orqali rivojlanib boradi.
Falsafa tarixiga nazar tashlaydigan bо‘lsak, ayrim milliy falsafalarning umuminsoniy ma’naviyat xazinasiga munosib hissa bо‘lib qо‘shilganini kо‘ramiz. Masalan, Rim imperiyasi zavolga yuz tutganidan keyin о‘z milliy davlatchiligiga ega bо‘lgan Evropa mamlakatlarida, о‘rta asrlarga kelib, milliy falsafa yaratish imkoni tug‘ildi. (О‘rta asr Evropa madaniyatiga bag‘ishlangan mavzuda bu haqda atroflicha fikr yuritamiz). Tо‘g‘ri, ular umumevropa hududida, qadimgi Yunoniston va Rim madaniyati negizida shakllandi. Ularda Evropa xalqlariga xos umumiy jihat va xususiyatlar, umumetnik mentalitet aks etgan edi. Bu jarayon avvalo, Italiya va Angliyada, sо‘ngra Fransiyada yuz berdi. Bu falsafiy maktablarning F. Bekon va R. Dekart, B. Spinoza va J.J. Russo kabi atoqli namoyandalari nafaqat о‘z mamlakatlari, balki Evropa va jahon falsafasi tarixida о‘chmas nom qoldirdi. Ular, avvalambor, о‘z yurti, о‘z millati sha’nu sharafini yuksaklikka kо‘tarish, taraqqiyotga olib chiqish uchun ilg‘or g‘oyalarni о‘rtaga tashlagan, davr taqozo etgan mafkuraning shakllanishiga hissa qо‘shgan.
Xuddi shunday, XV111-X1X asrlarda milliylik va jahon falsafasining taraqqiyotiga nihoyatda katta ta’sir kо‘rsatgan hudud Prussiya bо‘ldi. Uzoq vaqt Avstriya-Vengriya imperiyasi tarkibida bо‘lgan bu о‘lka mustaqillikka erishib, milliy davlatchiligini tiklaganidan keyin, milliy ozodlikning falsafiy in’ikosi о‘laroq I. Kant, I. Hegel, Fixte, Shelling, Feyerbax kabi donishmandlar tomonidan asoslangan nemis falsafasi shakllandi. Keyinchalik bu falsafa Nichshe, Freyd kabi kо‘plab faylasuflar tomonidan rivojlantirildi. Ushbu falsafa maktabining atoqli namoyandasi hisoblangan Hegel ta’limoti esa, Pruss monarxiyasining davlat mafkurasi maqomini oldi. Hamma narsaning о‘tkinchi ekanligini nihoyatda yaxshi biladigan, yangi zamonning Arastusi nomini olgan Hegel Pruss monarxiyasining о‘tkinchi ekanligini bilmasmidig‘ Nima sababdan u dialektik ta’limoti emas, balki monarxiyaga xizmat qilgan falsafiy sistemasining mukammalroq bо‘lishi uchun kо‘proq kuch sarfladig‘ degan savollar haligacha faylasuflarni о‘ylantirib keladi.
Xо‘sh, nima sababdan Hegel bu yо‘ldan bordig‘ Chunki, Hegel о‘z davrining, о‘z xalqining farzandi edi. U mustaqil nemis milliy davlati — Pruss monarxiyasi davrining mahsuli, о‘sha davr falsafasining namoyandasi edi. U «Faylasuflar osmondan yomg‘ir kabi yog‘ilmaydilar yoki yomg‘irdan keyingi qо‘ziqorinlardek erdan о‘sib chiqmaydilar, balki ularni xalq yaratadi» deganida aynan ana shuni nazarda tutgan edi. Hegel о‘z ijodi va faoliyati bilan Pruss monarxiyasi, garchand monarxiya shaklida bо‘lsada, nemis davlati ekanligini о‘z millatining ongi va dunyoqarashini tarkibiy qismiga aylantirib keta olgan buyuk faylasuf edi. Uning «Aqlga muvofiq narsalarning barchasi voqedir, voqe bо‘lgan narsalarning barchasi esa aqlga muvofiqdir», degan sо‘zlarini ham ana shu ma’noda tushunish lozim. Hegelning bu masalada dialektik emas, balki metafizik usulga kо‘proq e’tibor berganligining sababi ham ana shunda.
О‘sha davrgacha, Rim imperiyasi qulaganidan keyin kо‘proq tarqoq hududlarga bо‘linib, Avstriya-Vengriya imsperiyasi tarkibida yashab kelgan nemis millati uchun Pruss monarxiyasi — milliy davlat edi. Uning shakli-shamoyili kelajakda о‘zgarishi boshqa masala bо‘lgani holda, bu davlatning Evropada nemis milliy davlati tarzida saqlanib qolishi, uning millat falsafasiga aylanishi bilan bog‘liq edi. Millat falsafasiga, uning dunyoqarashiga aylangan milliy davlatchilik g‘oyasi hech qachon sо‘nmaydi, garchand yurtni yovlar asrlar davomida bosib tursalarda, qachondir baribir qad rostlaydi va millatning davlati tarzida yana qayta namoyon bо‘ladi. Hegel о‘z millatining falsafasi va dunyoqashiga о‘sha davlatning shakli-shamoyilini va mazmun-mohiyatini singdirib keta olgan faylasuf darajasiga kо‘tarilgani uchun ham bu millat tarixida va u orqali, jahon falsafasi tarixida abadiy qoladi. Milliylik va umumevropa madaniyatidan bahra olgan bu falsafa haligacha о‘z jozibasini yо‘qotmaganligining sabablaridan biri ham ana shunda.
Shunga о‘xshash vazifani, о‘z davrida, millatimizning asl farzandi Alisher Navoiy ham bajargan. U ozodlikka erishgan millat falsafasini adabiyot falsafasiga, mustaqil davlat tilini adabiyot tiliga aylantira olgan, о‘z xalqining bu sohadagi dahosi buyuk ekanligiga, nafaqat zamondoshlari, balki kelajak avlodlarni ham ishontirib keta olgan edi. Navoiy va uning zamoniga, о‘sha davrga xos о‘zgarishlarning boshida turgan Amir Temur faoliyatiga qayta-qayta murojaat etilishining sabablaridan biri ham ana shunda. Zero, har bir xalq, avvalo, о‘zining tarixidan bugungi kun uchun tashbehlar izlaydi va ijtimoiy taraqqiyoti uchun asos bо‘ladigan ma’naviy tamoyil, an’ana va qadriyatlarga murojaat qiladi.
Vatanimiz mustaqillikka erishganidan keyin milliy falsafani shakllantirish uchun imkoniyatlar ochildi. Bugun ulug‘ ajdodlarimiz tamal toshini qо‘ygan о‘zbek milliy falsafasini rivojlantirishning ob’ektiv va sub’ektiv shart-sharoitlari mavjud. Bu borada, avvalo, Prezident Islom Karimov asarlarida о‘zbek falsafasining taraqqiyot qonuniyatlari ochib berilayotganini alohida ta’kidlash lozim. Prezidentimiz falsafa oldidagi bugungi muammolarning mohiyati, ularni hal qilish yо‘llariga alohida e’tibor bermoqda.
Shu bilan birga, bugungi о‘zbek falsafasining rivojini ta’minlashda quyidagi jihatlar alohida о‘rin tutadi:
- xalqimizning о‘z milliy an’analariga sodiqligi;
- mamlakatimizning buyuk kelajagiga ishonchi;
- muqaddas qadriyatlarimizga ishonch-e’tiqodi;
- mehnatsevarligi, intellektual salohiyati va boshqalar.
О‘zbek falsafasini yanada taraqqiy ettirish vazifalarini amalga oshirish quyidagi muammolarning echimini topishga bog‘liq:
- birinchidan, mustamlakachilik sharoitida soxtalashtirilgan tariximizni haqqoniy yoritish falsafiy g‘oyalar, qarashlar tarixini ham xolis kо‘rsatib berishni taqozo qiladi. О‘z davrida qimmatli tarixiy manbalarning yо‘q qilingani yoki ayovsiz talon-taroj etilgani bu ishni qiyinlashtirmoqda;
- ikkinchidan, mavjud manbalar arab yoki fors tillarida ekanligi, ularni biladigan faylasuf olimlarning, malakali tarjimonlarning kamligi umuminsoniy ma’naviy merosdan bahramand bо‘lish va ulardan ijodiy foydalanishga tо‘siq bо‘lmoqda;
- uchinchidan, odamlar ongidan mustabid tuzumning soxta g‘oyalarini, ular qoldirgan asoratlarni siqib chiqarish, mafkuraviy bо‘shliqni yangi g‘oyalar bilan tо‘ldirish, istiqlol mafkurasini shakllantirish muayyan vaqtni taqozo qiladi.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish bugungi falsafa masalalari bilan shug‘ullanuvchi olim va tadqiqotchilar zimmasiga nihoyatda katta mas’uliyat yuklaydi. Bunda, eng avvalo, mazkur sohaga aloqador har bir yurtdoshimiz dunyoqarashining milliy manfaatlarimiz nuqtai nazaridan о‘zgarishi nihoyatda muhimdir. Mamlakatimizda huquqiy demokratik jamiyat barpo etilayotgan hozirgi davrda bu jarayonning qanday borishi yangi falsafiy ongning shakllanishiga muayyan darajada ta’sir kо‘rsatadi.