Müvəqqəti nikah (elmi araşdırma) Müəllif: Zülfüqar Mikayil

Birinci fəsil
Mütənin⁴ qısa tarixi
Ərəbistan yarımadasında mövcud çoxsaylı adət və ənənələrin əksəri Müqəddəs İslam dini meydana çıxandan sonra aradan qalxsa da⁵, bu arada İslam dini tərəfindən müsbət keyfiyyətlərə malik olan dəb və qaydalarla digər xoçagəlməz adətlər arasında fərq qoyuldu. Bu səbəbdən də İslam meydana gəlməzdən qabaq fitri və ağlabatan bir adət kimi mövcud olan daimi nikahı müqəddəs İslam imzalayaraq təsdiqlədi.⁶ Yaxud cahiliyyət zamanı Ərəb camaatının dörd ay müharibəni haram bilmələri, yaxşı adət sayılaraq İslam dini tərəfindən də təsdiqləndi.⁷
Müvəqqəti nikah da bəzi kitabların yazdığına görə İslam meydana çıxmamışdan öncə mövcud idi. Sonradan İslam dini, “Nisa” surəsinin 24-cü ayəsinin hökmü ilə onu xüsusi şərtlər və qaydalarla qəbul etdi.⁸ Beləliklə, müvəqqəti nikah İslamdan qabaq camaat arasında olmuş və İslamın zühurundan sonra bu din tərəfindən qəbul olunmuş adət-ənənələrdən biridir.

“Mütə” lüğətlərdə

“Mətəə” sözündən olan “mütə” lüğətşünasların fikrincə “bəhrə götürmək” və ya “faydalanmaq” mənasındadır.⁹ “Məcməül-bəhreyn” kitabının müəllifi yazır: “Ət-tələzzuz”, yəni “mətəə” və “mütənin” əsas mənası ləzzət almaqdır”. O, deyir:
اسْتَمْتَعَ بَعْضُنا بِبَعْضٍ أي استنفع ‏
“Fayda və bəhrə götürdü”.¹⁰
“Fərhəngi-əbcəd” kitabının müəllifi yazır:
اسْتَمْتَع اسْتِمْتَاعاً [منع‏] أو من كذا به
“Bir şey digərindən uzun müddət ləzzət aldı və faydalandı”, بماله : “öz mal-dövləti ilə rifahda yaşadı”.¹¹
Quranda da “mətəə”, “təməttəə” və “istəmtəə” sözləri eyni leksik məna daşıyır. Belə ki, “Bəqərə” surəsinin 126-cı ayəsində buyurulur:
َ فَأُمَتِّعُهُ قَليلا
“Hud” surəsinin 48-ci ayəsində oxuyuruq:
سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ يَمَسُّهُمْ مِنَّا عَذابٌ أَليم
Bu kimi digər ayələr də deyilənlərə bir sübutdur. Məhz buna görə təməttö həcci eyni sözlə adlandırılmışdır. Çünki hacılara ehramda haram edilən işlər bir müddətdən sonra halal olur. "Lisanul-ərəb" kitabının müəllifi bu barədə yazır:
Həcc ümrəsində hacı ona görə “mütəmətti” adlanır ki, o həcc zamanı müqəddəs Məkkə şəhərinə girərkən Kəbə evini təvaf edir, başının tükünü qırxaraq vacib qurbanlıq kəsir. Bundan sonra qadağalar götürülür və öncə haram edilənlər, misal üçün qadından bəhrələnmək halal olur.¹²

“Mütə” dini termin kimi

“Mütə” termini ağıllı və azad bir qadının özünü təyin olunmuş müddətdə, müəyyən mehriyə müqabilində, məhrəmlik (nəsəbi-səbəbi) kimi maneələr¹³ olmamaq şərtilə bir kişinin kəbininə keçməsi mənasındadır. Belə evlənmə tərzi iki tərəfin razılığı, kişi tərəfinin qadına mehriyə ödəməsi, habelə evlilik müddətinin müəyyən olunması ilə baş verir.
Şeyx Tusi yazır: “Mütə nikahı halal və mübahdır. Mütənin əsl mahiyyəti budur ki, kişi bir qadınla konkret müddətə və müəyyən olunmuş mehriyə müqabilində evlənir”.¹⁴
Seyid Cəfər Mürtəza Amili bu haqda yazmışdır: “Bu nikah növü qadın və kişinin kəbin oxunan zaman təyin olunan mehriyə müqabilində müvəqqəti evlənmələrindən ibarətdir. Belə ki, nikah vaxtı qurtarandan, ya nikah müddətinin kişi tərəfindən bağışlanmasından sonra nikah əqdi talaqa (boşanmaya)ehtiyac olmadan sona çatır.”¹⁵
Şeyx Səduq, Qazi ibn Bərrac, İbn İdris Hilli kimi qədim, Ayətullah Xoyi, İmam Xomeyni, Məhəmməd ibn Zeynuddin, Ayətullah Gulpayiqani, Seyid Əli Milani kimi müasir görkəmli alimlər də mütə termininin tərifini bu formada söyləmişlər.¹⁶
Şiə alimləri ilə yanaşı əhli-sünnə alimləri də mütəni bu şəkildə ifadə etmişlər. Qurtubi öz təfsirində yazır: “ İbn Ətiyyə demişdir ki, mütə nikahında iki şəxsin şahidliyi və qadının vəlisinin¹⁷ izni ilə müvəqqəti nikah bağlanır və arada irs olmayacağı barədə sövdələşmə olur.”¹⁸
Təbəri Suddinin “Nisa” surəsinin 26-cı ayəsi barəsində dediklərini öz təfsirində belə nəql edir: “ Nikah ayəsində nəzərdə tutulan mütədir. Mütə nikahında kişi qadınla müvəqqəti evlənmək şərti, iki şəxsin şahidliyi və qadının vəlisinin icazəsi ilə nikah bağlayır. Nikah müddəti qurtarandan sonra kişinin qadın üzərində heç bir hüququ qalmır və qadın ondan ayrılır.”¹⁹
Qurtubi öz təfsirində yazır: “Sələf və xələf alimlərin yekdil rəyləri budur ki, mütə, irsi olmayan müvəqqəti kəbindir. Bu nikahda ayrılıq talaqsız, sadəcə nikah vaxtının sona yetməsi ilə baş verir.²⁰
Beləcə hər iki məzhəb alimləri mütə sözünün terminoloji mənası baxımından təxminən yaxın rəyə malikdirlər. Göründüyü kimi, adı çəkilən alimlər öz təriflərində tərəflər arasında irs olmamasını, talaqsız ayrılmanı və evliliyin müvəqqəti olmasını aydıncasına qeyd etmişlər.