Мяним йухуларымда мяня дедикляринин анламы нядир

Əlcəzair – hisslər şəhəri

(Əlcəzair səfərindən təəssüratlar)
Bəzi şəhərlər öz tarixləri, ümumi auraları ilə nəyin isə rəmzinə çevriliblər: şəhərlər şəhəri, çaylar şəhəri, sirli şə­­hər, körpülər şəhəri, sevgi şəhəri. Yeri gəlmişkən, mən hə­­mişə Venesiyanı sevgilər şəhəri bilirdim, amma Əbu Tur­­xanın yazılarından birində İstanbul sevgilər şəhəri ad­la­nır. Müəlliflə qiyabi də olsa bir şeydə razılaşdım: in­sa­nın eşqi harada bədəni ilə ruhunu barışdıra bilirsə ora sev­­gi məkanıdır.

Əlcəzairə nərdivanlar şəhəri deyirlər. Şəhər uca bir da­ğın üzərində inşa edildiyindən hər tərəf müxtəlif çeşidli pil­ləkanlarla doludur. Sanki pilləkanlar evləri, küçələri bir­­­ləşdirmir, əksinə, evlər pilləkanların üzərindəki mə­qam­lardır. Bu bənzətmə təsadüfi deyil. Deyilənə görə, Əl­cə­­zair təsəvvüfün paytaxtı elan olunub. Əslində mən tə­səv­­vüf adlı sərhədsiz bir diyarın paytaxtını insanların qəlb­­ləri bilirdim. Ancaq Əlcəzair şəhərini daha yaxından ta­­nıyanda bu sözlərin səbəbini anladım.

Əlcəzair köhnəlmiş, saralmış, amma xoş xatirəsi olan fotoşəkilə oxşayır – Parisin fotoşəklinə. Tarixdən mə­­lum olduğu kimi, ölkə uzun müddət Fransanın müs­təm­­ləkəsi olub. Qəribədir, şəhərin zahiri də, ruhu da neçə əsr­lik düşməninin surətidir sanki. Hətta sakinləri belə za­hi­rən ərəb olsalar da, ruhən artıq fransızdırlar.

Bu deyilənlər Əlcəzairin görünən tərəfidir. Amma mə­­ni, sözün əsl mənasında, heyran edən onun görün­mə­yən tərəfi, batini oldu: bura hisslər şəhəridir: sevgi, nifrət, se­vinc, qüssə, laqeydlik, daha hansı isə uca və ya alçaq his­slər, ancaq hisslər.

Nə demək istədiyimi izah edim.

Əlcəzair əhalisinin əksər hissəsi İslam dininə etiqad edir. Son illər bütün islam ölkələrində olduğu kimi, bu­ra­da da sələfilərin və ya fundamentalistlərin sayı get-gedə art­­­maqdadır. Ölkədəki müsəlmanlar arasında dərin bir uçu­­rum yaranıb və o, gündən-günə böyüməkdədir. Mü­səl­­­man müsəlmana düşmən kəsilib və bu nifrət hissi elə açıq şəkildə büruzə verilir ki, insan dəhşətə gəlir: fərq qo­yul­­madan istənilən yerdə partlayışlar törədilir, qətllər baş ve­­rir, dinc əhali qırılır və …hansı isə üçüncü və gözə gö­rün­­məz bir qüvvə bundan faydalanır. Bu üçüncü qüvvəni gör­­mək və ondan müdafiə olunmaq üçün hisslər dün­ya­sın­dan ağıl, təfəkkür müstəvisinə keçmək lazımdır. Hiss­lər (istər nifrət olsun, istər sevgi) – yüngüldür, təfəkkür – ağır. Hisslər – qanaddır, təfəkkür – bu qanadlara taxılan qur­­ğuşun. Əlcəzairlilər səhra küləyi kimi yüngül olmağa üs­tünlük verirlər.

Əlcəzairlilər fransızlara da nifrət edirlər. Əsrlər boyu onları əsatirdə saxlayan bir xalq başqa hansı hissə la­yiq­dir ki? Ancaq bu nifrət gizli bir nifrətdir. Hələ də yüksək sə­viyyənin, mədəniyyətin rəmzi hesab edilən fransızlıq əl­cə­zairlilərin qanına, canına hopub. Küçədəki dilənçi belə fran­sızca dilənir! Fransızların əlcəzairlilərə qarşı törət­dik­lə­ri soyqırımı belə fransızca nəql edirlər. Buna görə də fran­­sızlara dərindən nifrət edəndə əlcəzairlilərin özlərinə də pay düşür bu nifrətdən. Bəlkə də bu özünənifrət hissi­dir ki, hələ də sıravi bir fransızın yanında özlərini əksik, na­­qis bilirlər, hələ də onları təlqin etməyə çalışırlar, …məhz belə olduqlarına görə də nə siyasi, nə iqtisadi in­ki­şafa nail ola bilirlər, elə surət olaraq qalırlar.

Əlcəzairlilər nifrətlə yanaşı bir də yüksək sevgi his­si­nə malikdirlər və öz sevgilərini elə ürəkdən, elə candan ya­şayırlar ki!

Bir statistik məlumata görə, Əlcəzairdə 40-dan çox su­fi təriqət var. Yerli sakinlər sufiliyi hava-su kimi mə­nim­­səyirlər. Bunu böyüklü kiçikli onların hamısının sufi musiqisini din­lədiklərində müşahidə etmək mümkündür: mistik mu­si­qinin ritmləri ilə yüksəkliyə, bütün materiya­dan ucalara qal­xır, gözəl, sirli hisslər yaşayırlar. Bu mü­hi­tin elə ecaz­kar, elə saf, elə ülvi bir havası var ki, ixtiyarsız ola­raq göz­lərini yumub bu ümumi harmoniyaya qoşulu­r­san, bö­yük bir sevgi dünyasına daxil olursan. Belə anda ilk dəfə gör­düyün bu insanlar sənə elə doğma, elə səmimi gö­rü­nürlər ki!

Yerli əlcəzairlilərə qədimdə azad ruhlu insan (səhv elə­­mirəmsə, «amazey») deyiblər. Onların ruhunun azad­lı­ğı musiqilərindən də hiss olunur – sonsuz səhralıqda qum də­­nələrini qabağına qatıb qovan, sərhəd, maneə tanı­ma­yan külək kimidirlər. Onların ruhunun azad olmasıdır ki, bir belə zülümlərə, əsatirə, soyqırıma baxmayaraq, xoş si­fət­­lərini, mehribanlıqlarını, səmimiyyətlərini qoruyub sax­­­la­ya biliblər. Yəqin ruhları hələ də sonsuz çöllərdə uçur ki, xarici sivil cəmiyyətlərin hiylələrinə, siyasi oyun­la­rına asanlıqla düşürlər və …maddi baxımdan uduzduq­la­rının fərqinə belə varmırlar.

Dediklərim yalnız üç gündə gördüklərimdir, daha doğ­rusu, hiss etdiklərimdir. Bu günlər ərzində sürətlə bir-birini əvəz edən, bəzən bir-birinə qarışan, insanı bütün­lük­lə öz hökmü altına alan hisslər çox güclü idi. Bütün ya­şanan ecazkarlığın, uca hisslərin arasında bir şeyi dərk et­dim: bütün bunlar yalnız hisslərdir! Əbu Turxan yazır ki, «hisslər dərk edilməmiş düşüncələrdir». Əlcəzair ən mü­­x­təlif, zidd hissləri ən yüksək səviyyədə yaşayır və heç bi­rinin mahiyyətinə varmır. O, ruhunda baş verənləri ağ­lı­­nın süzgəcindən keçirmir. O, sonsuz çöllərdə əsən azad ru­hunun göydələnlərin arasında əsə bilmədiyini hiss edir, ancaq bunun səbəbini anlamaq istəmir. O, nifrət edir, bu nif­rətlə yaşayır, ancaq bu nifrətin kökünü, nəticələrinin ki­mə xidmət etdiyini, kimlərin alətinə çevrildiyini anla­maq istəmir. O, sevir, yüksəlir, ancaq bu sevgidən fay­da­lan­maq istəmir. İstəmir, yoxsa bacarmır?

Əl­cəzair – təsəvvüfün paytaxtıdır. Bəlkə onun hiss­lər şəhəri olmağının əsas səbəbi budur? Bəlkə təsəvvüf əl­cə­zairliləri ruhlarının qayğısına qalıb, maddiyyatı unut­ma­ğa sövq edir? Və ya bəlkə əslində saf bir düşüncə tərzi olan təsəvvüf yalnız hisslər çərçivəsinə salınmaqla özü təh­rif edilir?

Əslində, həqiqət çox aydındır. Təsəvvüf İslam üzə­rin­də təşəkkül tapmış bir təfəkkür tərzidir. Buna görə də onun mərkəz nöqtəsində bütöv cəmiyyət yox, ayrı-ayrı fərd­lərin ruhları və təfəkkürləri durur. Söhbət sadəcə ruh­dan deyil, ruhu maddi bədəni ilə vəhdət təşkil edərək bü­töv bir cəmiyyəti irəli apara bilən İNSANdan gedir.

Əlcəzair – hisslər şəhəri olduğuna görədir ki, bu qə­dər təbii, mehriban, səmimi və… sadəlövhdür. Bu, məndə ya­ranmış təəssüratdır. Bəlkə də bir azərbaycanlı olaraq hər şeyi öz arşınımla ölçmüşəm?!