Мювлана ъялаляддин

Bir padşahın təzə aldığı qulu yoxlaması rəvayəti

Bir padşah iki qulu, ucuz qiymətə aldı,

Onlardan biri ilə ortaya söhbət saldı.

Gördü çox diribaşdır, cavablar savab-savab,

Şəkər ləbdən nə doğar, şübhəsiz şəkər cavab.

Kişinin kişiliyi dilinin altındadır.¹⁰³

Sanki dil pərdə kimi canın qapısındadır.

Elə ki, külək yığar, pərdəni bir tərəfə,

Evin içinin sirri, yayılar hər tərəfə.

O evdə buğdamı var, ya da ki, gövhər yatar,

Ya qızıl xəzinəsi, ilan, əqrəblər yatar.

Kənarında vardırsa, külçə vuran bir ilan,

Demək, xəzinə deyil gözətçisiz heç zaman.

Bədahətən ətraflı elə bir söz söylədin.

Beş yüz düşüncəlidən, xeyirli, düz söylədin.

Dedin batin bilməkdə, sən bir dərya kimisən.

Dəniz gövhərləri tək, sanki kimya kimisən.

Hər gövhərin nurundan daha nurlu olmusan,

Haqq-batil arasında qolu zorlu olmusan.

Dünyamızda bizimçin, ayırdın «Furqan» Nurun,

Zərrə-zərrə göstərdin, batilə Haqqın zorun.

Gövhərlər nuru idin, oldun nur gözümüzə,

Həm sual kimi bizə, həm cavab sözümüzə.

Gözlərini qıyaraq, Sən ayı iki gördün,

Bu baxışlar yanlışdır, düz deyil nə ki, gördün.

Gözlərini düzəlt sən, Aya baxdığın zaman,

Ki, sən də bir görəsən, Ayı tapdığın zaman.

Ağlını əyri etmə, yaxşı düşün, yaxşı bax!

O «Gövhərdə» varındır, nurlu şəfəq naxşı, bax!

Bir cavanın qulağı, səhv eşidərsə əgər,

Iş həllini istəsən gözdən eşit, göz deyər.

Qulaq bir dəllal kimi, gözlərsə əhli-vüsal,

Gözlər hal sahibidir, qulaq hay-küy, qeylü-qal.

Qulaqlar eşitdilər, surət dəyişkənliyin,

Aşikar gördü gözlər, qüdrət dəyişkənliyin.

Elmə güclü həvəsin, sözündən bəlli oldu,

Buna təcrübə topla, elm yolu uzaq yoldu.

Bu yolda sən yanmasan, yəqinlik gəlməz asan,

Yəqin bilmək istəsən, od üstdə durmalısan.

Qulaq nüfuzlu olsa, sanki gözlərə dönər,

Yoxsa danışılan söz, qulaqda qalıb sönər.

Bu sözlərin sonu yox, qayıt, geri qaç bir az,

Gör şah öz qulamına nə söylədi, aç bir az.


Padşahın qullarının birini uzaqlaşdırıb ikinci quldan özu haqda soruşması və həmin qula onda olan xasiyyətləri söyləməsi

Çəlimsiz iki qulu, görən tək, əhli-zəka,

Onlardan birisini çağırdı ki, gəl bura!

Haqqın zəhmət çeşməsi, sözlə azalan deyil,

Baba «tifilim» desə, təhqir tək olan deyil.

Elə ki, ikinci qul, gəldi şah qənşərinə,

Şah gördü dişlər qara, ağzı iylənmiş yenə.

Hərçənd ki, şah qəmləndi, onunla görüşündən,

Lakin axtarış etdi, xəbər tutsun işindən.

Dedi: - Bu qiyafətdə belə iyli ağızla,

Azca kənarda otur, uzağa qaçma, gözlə.

Sənin əlacın edək, çünki əlac edənik,

Sən xəstə, biz təbibik, işimizi bilənik.

Savad əhli olmusan, kitablar da yazmısan,

Neylə bir oturmusan, ölkənə yar olmusan.

- Birəsi vardır deyə, kilim yandırılarmı?!

Şəninə şayan deyil, belə qalmaq olarmı?

Bizimlə birgə əyləş, iki-üç dastan söylə,

Göstər ağlının gücün, bizlərə sübut eylə.

Həmin zəkalı qula, göstəriş verdi belə,

Dedi: - Get bir hamamlan, çim özünü pak elə.

Digər qula söylədi: - Sən nə yaman zirəksən,

Yüz qulun əvəzisən, sən mənə çox gərəksən.

Sən öz dostundan, daha iş bacaran olmusan,

Hörmətin qəlbimdə çox, dost tək yadda qalmısan.

Ağan söylədiyi tək, deyilsən gözümüzdə,

Gözdən salırdı səni, şək yaradırdı bizdə.

Deyirdi: - O oğrudur, kəc oturub, kəc durur,

Inadcıl namərddir o, həmişə hiylə qurur.

Dostun haqda deyirdi: - Həmişə düz danışır.

Ondan doğruculu yox, düz sözü həddən aşır.

Doğrucul həyalıdır, xoş xasiyyəti vardır,

Elmli, səxavətli namaz qılan dindardır.

Onun doğruculluğu xilqətindən bəllidir,

Nə desə inanıram, iffətindən bəllidir.

Kəc danışan demirəm, həmin xoş düşünənə,

Özümü mən edirəm ittiham, özüm yenə.

Ola bilər o görsün məndəki eyibləri,

Özüm-öz vücudumda görmürəm eyib yeri.

Hər kimsə öz eybini, özü görməsə əgər,

Necə ondan qurtular, özünü islah edər?!

Bu xalq özü qəflətdə, öz-özündən bixəbər,

Nəhayət bir gün, biri digərin eybin deyər.

Surətimi bütpərəst, görə bilmirəm yenə,

Mən sənin surətinə baxım, sən mənimkinə.

Hər kim öz surətini görə bilirsə əgər,

Onun surətinə nur qeyrilərdən çox gələr.

Başqası görə bilməz, nuru onun üzündə,

Özü- öz surətini görər, üzbəüzündə.

Əgər dünyadan köçsə, nuru yenə də qalar.

Çünki onun həyata, Xəllaqi baxışı var.

Dedi: - Söylə sən indi, ondakı eyibləri,

Necə ki, o söylədi, səndəki eyibləri.

Mən də başa düşüm ki, sən mənim qəmxarımsan,

Köməkçim, məmurumsan, mənim mədədkarımsan.

Dedi: - Ey şah, söylərəm onun eyiblərini,

Eyni ağanın qulu olsa da mənim kimi.

Onun eybi xalq içrə vəfa, məhəbbətidir,

Onun eybi sədaqət, şəfalı niyyətidir.

Azca eybi də budur, comərd-ədalətlidir,

Elə bir comərdlik ki, can vermək niyyətlidir.

Tanrımız yüz minlərlə yaratmışdır canları,

O necə comərdlikdir görmürsənsə onları.

Görürsənsə necə bəs, cana paxıl olursan?!

Bir can üçün nədəndir, belə qəmlə dolursan?!

Çayın yanında durub suya həsəd aparan,

Xəbərsizdir görmür o, kimdir onu Yaradan.

Peyğəmbər belə demiş: - Hər kəs yəqindən bilir,

Qiyamət günü ona, mükafat hardan gəlir.

Birinə on qat əvəz verilər axirətdə,

Comərd hər zaman, hər axt sabit qalar niyyətdə.¹⁰⁴

Comərdlik sədaqətin əvəzin görmək demək,

Əvəzi görmək isə qorxunun ziddin bilmək.

Paxıllıq, həsədlilik əvəzi görməməkdir,

Bir özgə aləm dürri, sədəfində görməkdir.

Xülasə paxıl olma, bu aləmdə heç kəsə!

Çünki bir şəxs uduzmaz, oynamaq istəməzsə.

Xülasə səxavət də gözdən gəlmiş, əldən yox.

Göz görsə əməl olar, görməsə əməldən yox.

Gözündə tiri görmür, özgədə tük axtarır.

Çünki fitrətdən özü eyiblik axtarandır.

Özgə eybi arayan, görmürsə öz eybini?!

Fitrətində öyrənmiş eyb tutmaq sənətini.

Özündə eyb arayan, öz eybin deyən olmuş,

Hamıyla xoş danışmış, özün tənqidlə qalmış.

Şah dedi: - Mədh etməkdə çox da cəldlik eyləmə,

Onu tərif adıyla özünü tərifləmə!

Çünki mən onu yenə imtahana çəkərəm.

Utandıraram səni səhvin açıb tökərəm.
Qulun sözünün sədaqətli olmağını və zənninin pak olmadığını sübut etmək üçün and içməsi