N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

 

Təbriz –  qədim  Azərbaycan şəhərlərindən  biri.  Hazırda  Cənubi  Azər-

baycan şəhəridir: Təbrizdə çox sərvqəd, lalərüx, əmma; // Mən sevdügüm ol səbzxət, 

al qəbadur [6. S. 13]; Nə qonar könlüm quşuvü nə uçar Təbrizdən; // Xansı birin 

söyləyim,  ah  ancə  dərdim  var  mənim  [6.  S.  137];  Sərbəsər  bir  tareyi-muyin 

bəhasıdır sənin; // Mülki-Təbrizü Ciğatayü Xorasanü Xocənd  [9. S. 72]. 

 

Nümunələr əsasında deyə bilərik ki, toponimlərin əksəriyyəti müqayisə 

bənzətmə  (təşbih),  birləşmə  tərkibində  epitet,  metafora,  metonimiya  kimi 

işlənmişdir, üslubi-poetik funksiyaya malikdir. 

 

 

 Kosmonimlər 

 

«Bədii ədəbiyyatda xüsusi adlardan – onomastik vahidlərdən  müxtəlif 

üslubi məqsədlərlə istifadə olunur. Hələ çox qədim dövrlərdə yaranmış nağıl, das-

tan, bayatı və xalq ədəbiyyatının başqa nümunələrində şəxs, yer, planet adları və 

s. onomastik vahidlər ya real, ya da əfsanəvi planda işlənmişdir» [15. S. 198]. 

Klassik  Azərbaycan  ədəbi  dilində,  o  cümlədən  XV–XVI  əsr poeziya-

sında  kosmonimlərdən  şairlər  əsasən  poetik  məqsədlərlə  istifadə  etmişlər  və 

bu poeziya göy cismlərinin adlarını bildirən sözlər əsasında yaranmış təşbih-

lər, epitetlər, metaforalar ilə çox zəngindir. 

 

Göy – yer üzünün üzərində mavi bir qübbə kimi görünən fəza, boşluq, 

bütün  kosmonimlər  bu  fəzada  yerləşir  [16.  S.  190].  Qədim  və  orta  əsr türk 

abidələrindən  başlayaraq  bütün  yazılı  mənbələrdə  göy  və  göy  cismləri 

adlarına  təsadüf  edilir.  Klassik  dildə  göy  sözünün  asiman,  ərş,  fələk 

sinonimləri  vardır  və  bunlardan dövrün şairləri  müxtəlif üslubi  məqsədlərlə 

gen-bol  istifadə  etmişlər:  Ey  pəri  hüsnünə  insan  necə  heyran  olmasın;                  

// Gögdə sərkərdan olubdur, ol məhi-taban dəxi [9. S. 371]; Gögdəki mahin 

---

 

13 

liqası dust didarındadır; // Afitabın yüzi ol xurşid rüxsarındadır [9. S. 146]; 

Çün  nuri-zəminü  asimansan;  //  Məqsudü  muradi-kün-fəkansan  [11.  S.  25]; 

Mənim Pərvin təki çeşmim gecələr uyxusuz qaldı, səadət asimanında yüzün 

bədri-düca  gördüm [9.  S.  224];  Üqdəsindən  bir  gireh  cözərsə ərşin  üstünə;           

//  Tutar  Ayü  Günəşin  yüzünü  yeksan  saçların  [8.  S.  39];  Mehri-rüxun  ki, 

dövri-qəmərdir  xəbər  verir;  //  Ərşi-səmadə  nuri-müəlla  deyilmidir?                    

[10.  S.  37];  Qədrin  ki,  göründü  müntahadə;  //  Ərş  oldu  çü  kürsi  üstifadə            

[11. S. 22]. 

 

Göy  sözünün  sinonimi  kimi  fələk  vahidinə  şairlər  daha  çox  müraciət 

etmişlər:  Fələkdə  bir  gecə  ol  mahi-tabı  görmək  üçün;  //  Şərər  bu  ahım 

odundan çıxar, sitarə qılur [10. S. 26]; Tən etdi fələkdə mehrü ayə; // Salmadı 

vücudi  yerə  sayə  [11.  S.  19];  Həq  gördü  nəbi  beşəkli-ərslan;  //  Yeddinci