N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Açar sözlər: müasir Azərbaycan dili, sintaktik omonimlik, ismi birləşmələrin omonimliyi, kommunikasiya prosesi, dil vahidlərinin informativ yükü
Sintaktik omonimlik hadisəsi dilin sintaktik səviyyəsində təzahür edən dil faktı olub, bu və ya digər dərəcədə sintaktik səviyyənin bütün vahidlərini əhatə edir. Bu baxımdan söz birləşmələrinin də omonimliyi tədqiqat üçün maraqlı faktlar ortaya çıxarır. Söz birləşmələrinin omonimliyi dedikdə, sintaktik səviyyənin vahidləri olan sərbəst söz birləşmələrinin omonimliyi nəzərdə tutulur; məna baxımından bir sözə ekvivalent olan və leksik səviyyənin vahidi hesab olunan sabit söz birləşmələri bu tədqiqata daxil edilmir. Sərbəst söz birləşmələrinin, o cümlədən onun böyük bir qolunu təşkil edən ismi birləşmələrin omonimliyi tədqiq olunarkən bu birləşmələrin quruluşu və daşıdığı informativ yükü ilə bağlı bütün özünəməxsus keyfiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Leksik səviyyənin vahidi olan sözün omonimliyi ilə müqayisədə söz birləşməsinin omonimliyi özünün mürəkkəb təbiəti və meydanaçıxma xüsusiyyətləri ilə seçilir. Çünki əgər omonimlik sözlərdə məna və formanın müxtəliftərəfli münasibəti əsasında yaranmış olursa, sərbəst söz birləşmələrində onun meydana çıxması daha da mürəkkəbləşir. Buna səbəb sərbəst söz birləşməsinin dilin daha yüksək səviyyəsinin vahidi olması və bununla əlaqədar mürəkkəb quruluşa malik olmasıdır. Sərbəst söz birləşmələrinin omonimliyi ТЦРК ОЛОЭИЙА 4 «Тцрколоэийа», № 2
50
onların tərkib hissələrinin ayrı-ayrılıqda ifadə etdiyi mənaların omonimliyi deyil, struktur-semantik bütövlüyə malik olan bu konstruksiyaların özlərinin ifadə etdiyi mənanın omonimliyidir. Həmçinin sərbəst söz birləşmələrindəki omonimliyin mürəkkəb təbiətə malik olması sözlərdən fərqli olaraq onların əşyaları, hadisələri təcrid olunmuş şəkildə deyil, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə və münasibətdə ifadə etməsi ilə bağlıdır. Söz birləşmələrinin ifadə etdiyi məna bu əlaqə və münasibətlər əsasında formalaşır. Bu da bir daha sübut edir ki, sərbəst söz birləşmələrinin omonimliyi onun tərkib hissələri arasındakı məna və qrammatik əlaqələrin yaratmış olduğu omonimlikdir. Bu hadisəni məna və qrammatik əlaqələrin fonunda təzahür edən dil faktı kimi də qiymətləndirmək olar. Fikrimizi aydınlaşdırmaq üçün söz birləşmələrinin ilk sistemli tədqiqini aparmış Y. Seyidovun «Azərbaycan dilində söz birləşmələri» kitabında verilmiş aşağıdakı qeydə diqqət yetirək: «Söz birləşmələri sözlərin məna və qrammatik cəhətdən əlaqələnməsindən əmələ
gəldiyinə görə,
birləşmələrin komponentlərinin münasibətindən bəhs edərkən hər iki cəhəti nəzərə almaq lazımdır. Bunlardan biri söz birləşmələrinin daxili mahiyyətini, ikincisi isə xarici-formal cəhətini təşkil edir» [1. S. 83]. Müəllifin yuxarıda qeyd olunan fikri bir daha sübut edir ki, sərbəst söz birləşmələrində təzahür edən omonimlik hadisəsini tədqiq edən zaman da həmin cəhətlərin nəzərə alınması zəruridir. Çünki hər hansı bir dil vahidinin təbiətinə xas olan cəhətləri nəzərə almadan onda baş verən hər hansı bir dil hadisəsinin də mahiyyətini hərtərəfli açmaq və həmin hadisənin dildəki mövqeyini düzgün şəkildə qiymətləndirmək mümkün deyildir. Zənnimizcə, dilçiliyimizdə sərbəst söz birləşmələrində təzahür edən omonimlik hadisəsinin tədqiqatdan kənarda qalmasının əsas səbəbi məhz bu cəhətin nəzərə alınma- masıdır. Sözün mənasının söz birləşməsi daxilində dəqiqləşməsi, çoxmənalılıq- dan, omonimlikdən məhrum olması və sözün mümkün olan mənalarından yalnız birinin söz birləşməsi daxilində aktivləşməsi kimi dilçiliyin sintaksis böl- məsində özünə möhkəm yer tutmuş və elmi cəhətdən əsaslandırılmış fikirlərin sintaktik omonimlik hadisəsi ilə düzgün əlaqələndirilməməsi uzun müddət bu hadisənin tədqiqatdan kənarda qalmasına səbəb olmuşdur. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, sintaktik omonimlik hadisəsi tədqiq olunan zaman söz birləş- mələri sözlərin adi yığını kimi deyil, özünəməxsus keyfiyyətlərə malik olan müstəqil dil vahidi kimi nəzərdən keçirilməlidir. Söz birləşmələrinin omonimliyini tədqiq edərkən rus dilçiliyinin bu sahədə əldə etdiyi elmi yeniliklərdən və təcrübədən istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. Çünki sintaktik omonimlik hadisəsinin tədqiqində 50 illik təcrübəyə malik olan rus dilçiliyində omonim söz birləşmələri də geniş şəkildə tədqiq olunmuşdur. Rus dilçiliyində omonim söz birləşmələri sintaktik omonimlik hadisəsinin разметочная омонимия adlanan tipinə daxil edilir.
51
Sintaktik omonimlik hadisəsinin bu tipi forma və tərkib hissələri arasındakı sintaktik əlaqələrin müxtəlif cür şərh edilməsi ilə xarakterizə olunur [2]. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar arasında N. P. Kolesnikovun tədqiqatları xüsusilə seçilir. Öz fikrini dilimizdəki III növ təyini söz birləşmələrinə uyğun gələn приглашение учителя, приём министра, вызов сенаторов,
Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|