N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

-ış

4

 

 

tarixən ş variantında mövcud olmuşdur: alkış, kargış,

 

tanış sözlərin-

də bu variant hələ də yaşamaqdadır.  

Bu şəkilçisi türk dilinin özləşmə hərəkatı zamanı da dilin yabancı 

ünsürlərdən  təmizlənməsində  fəal  olan    -ış

4   

şəkilçisi  vasitəsilə  yaranan 

sözlərdən ərəb  və  fars  məsdərlərinin dildə qarşılığının tapılmasında  isti-

fadə olunmuşdur: azimet – gidiş, halâs – kurtuluş, avdet – dönüş, intibah – 

uyanış,  muvaselet  –  varış,  icat  –  buluş,  medhal  –  giriş,  tezayut  –  artış    

və s. 

5 «Тцрколоэийа», № 2 

---

 

66 

Dil  inqilabının  bir  parçası  olan  türkcə  terminyaratma  prosesində 

də bu şəkilçi tez-tez müraciət olunan vasitələrdəndir. -ma

2  

şəkilçisi qədər 

olmasa da -ış

4 

şəkilçisi terminologiyada hərəkət və prosesləri ifadə edən 

adların-terminlərin  yaranmasında  aktivdir.  Osmanlıcada  mövcud  olan 

telekki,  zihniyat,  tevekkun,  maruzat  kimi  sözlər  -ış

4 

  vasitəsilə    yaranan  

kavrayış,  anlayış,  oluş,  sunuş  kimi  türk  mənşəli  isimlərlə  əvəz 

olunmuşdu. 

 

Azərbaycan  dilində  də  bu  şəkilçi  fellərə  qoşularaq  müxtəlif 

semantikalı  isimlər  yaratmağa  xidmət  edir.  Omonim  şəkilçi  olan  -ış

4 

qarşılıq  növün  əlaməti  olmaqla  yanaşı  hərəkət  və  proseslə  bağlı  olan, 

mücərrədlik  ifadə  edən  sözlər  yaradır.  -ış

4   

şəkilçisinin  Azərbaycan 

dilində  qoşulduğu  sözlərdə  yaratdığı  məna  çalarlarını  aşağıdakı  kimi 

qruplaşdırmaq  olar:  a)  hərəkətin  adını  bildirən  isimlər  (yürüş,  yeriş, 

vuruş,  döyüş);  b)  proses  və  hərəkətin  nəticəsini  bildirən  isimlər  (yığış, 

uduş, yüksəliş, dönüş); c) hal-vəziyyət ifadə edən isimlər (titrəyiş, gəliş, 

duruş); d) konkret isim bildirən adlar (arayış, göstəriş, çıxarış, düzəliş). 

Termin yaradıcılığında işlək olan bu şəkilçi «ən çox milli mənşəli 

sözlərə  artırılaraq  müxtəlif  modelli  terminlər  yaradır.  Bu  xüsusiyyət  isə 

həmin  şəkilçinin  mənşəyi  ilə,  yəni,  fellə  əlaqədar  olması  ilə  bağlıdır»              

[5. S. 59]. 

 

Qaqauz  dilində  də  mövcud  olan  bu  şəkilçi  adətən  felin  qarşılıq-

birgəlik  növü  ilə  üst-üstə  düşməklə  yanaşı  aşağıdakı  funksiyaları  da 

həyata keçirir:  

 

1  hərəkət adı bildirən isimlərin yaranması da müşahidə olunur: 

açılış ‘açılış’, ‘açma’, dolaş ‘dolanma’, ‘ötmə’, alış ‘alma’, ‘satınalma’, 

atış  ‘tullama’,  ‘atma’,  ‘atış’,  aalayış,  çaarış  /  çıırış,  aldanış 

‘özünüaldatma’, ‘özünə vurğunluq’, örüüş ‘yeriş’; 

2  proses adını bildirən isimlər yaranmasında iştirak edir: bozuş 

‘mübahisə’, diiş ‘mübadilə’, ‘növbə’, konuş ‘qonaqlıq’, oturuş ‘toplantı’, 

ayırış ‘boşanma’, düüş ‘döyüş’, görüş ‘görüş’; 

3    müxtəlif  mənalı  konkret  və  mücərrəd  isimlər  əmələ  gətirir: 

soruş  ‘sual’, baalaşık ‘müttəfiq’, söleyiş ‘atalar sözü’, danış ‘məsləhət’, 

çıxış ‘nəticə’. 

 

 

Fellərin  sonuna  artırılan  -ıcı

4

  şəkilçisi  isə  çoxluq,  artıqlıq, 

davamiyyət,  atributivlik  ifadə  edən  isimlərlə  yanaşı,  alət,  dəzgah  adı 

---

 

67 

bildirən  sözlərin  düzəldilməsində  istifadə  olunur:  kalıcı,  ivdirici,  iletici, 

inceltici,  oyalayıcı,  görücü,  okuyucu,  düşündürücü,  artırıcı,  bağlayıcı, 

ayırtıcı və s.  

Bu şəkilçi əski türkçədə  -gçı

2 

/ -guçı

2   

şəklində olmuşdu.  -g, -gu,         

-gü + -çı, -çi  birləşməsindən yaranan şəkilçi  g-nin düşməsi ilə -uşı, -üçi 

formasını almışdır. Sonradan ç-nin c ilə əvəzlənməsi və dodaqlanan sait-

lərin  ahəngə  uyğun  olaraq  öz  yerini  qapalı  saitlərə  verməsi  nəticəsində    

-ıcı, -ici  şəkli meydana çıxmışdır. -ıcı

4 

şəkilçisinin yaratdığı isimlər həm 

ümumişlək,  həm  də  terminoloji  məna  daşıyır,  məs.:  tüketici,  denetici, 

yönetici, üretici, eğitici, dinleyici, alıcı, verici kimi sözlər müxtəlif termi-

noloji sistemlərin tərkib hissəsidir.  

Ümumiyyətlə, bu yolla yaranan sözlər əsasən hər hansı bir hərəkəti 

yerinə yetirəni və bu işi daima, mütəmadi olaraq həyata keçirən şəxsi ifa-

də peşə adlarını bildirir: satıcı, dikici, bakıcı, örücü, alıcı, eğitici, deneti-