Nasimxon rahmonov

Ilk uyg‘onish davri adabiyoti

Ijtimoiy, siyosiy vaziyat, madaniy muhit

Reja:

1. 
   Xorazmiyning ilmiy faoliyati.
   
2. 
   Ahmad al-Farg‘oniyning faoliyati.
   
3. 
   Forobiyning fanga qo‘shgan hissasi.
   
4. 
   Ibn Sinoning adabiyotga qo‘shgan hissasi.
   
5. 
   Rudakiyning O‘rta Osiyo adabiy muhitidagi o‘rni.
   
6. 
   Firdavsiyning adabiyotga qo‘shgan hissasi.
   

Kalit so‘z va terminlar: fors-tojik adabiyoti, ma’naviy-adabiy muhit, tarix, falsafa, mantiq, aniq fanlar, astronomiya ilmi, zij, matematika, geografiya.

Arablar istilosidan keyin O‘rta Osiyo, xususan, Movarounnahrning madaniy, adabiy jarayonida keskin o‘zgarishlar yuz berdi. Birinchi navbatda, ijtimoiy, siyosiy vaziyat o‘zgardi, xalifalik yuzaga keldi. Davlat boshqaruvida yangicha tartib va qoidalar joriy qilindi. Xuroson noibi bo‘lib turgan Ma’mun otasi Xorun ar-Rashid vafotidan keyin taxt uchun kurashlar jarayonida 813 yili Xuroson va Movarounnahrdagi katta zamindorlar Tohir ibn Husayn va boshqalar yordami bilan Bag‘dodda xalifalik taxtini egalladi. SHundan so‘ng Tohir ibn Husayn xalifadan keyingi ikkinchi shaxs bo‘lib qoldi. U o‘zining bu mavqeidan foydalanib, Xuroson va Movarounnahrdagi hokimiyatni qo‘lga oldi va o‘zini bu erda mustaqil hokim deb e’lon qildi. SHu yo‘sinda Tohiriylar sulolasi (821-873) paydo bo‘ldi.

Xuddi shu davrda Movarounnahrda Somon avlodlari hukmronligi ham kuchaydi. Mahalliy hukmdorlar yordamiga suyangan xalifa Ma’mun (813-833) Asad ibn Somonning o‘g‘illari Nuh ibn Asadni – Farg‘ona, YAhyo ibn Asadni – SHosh va Usrushona, Ilyosni esa Hirot hokimi etib tayinladi.

Tohiriylar Movarounnahrda Somoniylar hokimiyatini tan olgach, Somoniylar vassal sifatida taxt so‘raydi. 841 yili Nuh ibn Asad, ko‘p o‘tmay YAhyo ham vafot etib, Samarqand va SHosh Ahmad ibn Asad qo‘liga o‘tdi. U taxtni Farg‘onadan Samarqanda ko‘chirib, bu shaharni o‘z davlatining poytaxti deb e’lon qildi. Ahmad ibn Asad vafotidan keyin esa taxtni uning katta o‘g‘li Nasr ibn Ahmad egalladi (864-892).⁴⁸

Somoniylar davrida fors- tojik adabiyoti Movarounnahrning adabiy- ma’naviy hayotida muhim o‘rin egalladi. Adabiy jarayon ijtimoiy-tarixiy jarayondan ajralmagan holda rivojlana bordi. Ilm-fan rivoj topdi, Buxoro SHarqning yirik madaniy, hunarmanchilik va savdo markaziga aylandi. Bu haqda as-Saolibiyning “Yatimat at-dahr” asarida qimmatli ma’lumotlar berilgan.

X asr va X1 asrning birinchi yarmida badiiy adabiyot rivoj topdi. Biz bu davr adabiy jarayoni haqida o‘z o‘rnida to‘xtalamiz. O‘rta Osiyo madaniy hayotida arab va fors tillaridagi adabiyot muhim rol o‘ynadi. Islomning yoyilishi va O‘rta Osiyoda mustahkam qaror topishida arab tili asosiy rolni o‘ynadi. “Tarixda favqulodda bo‘lgan va biz Uyg‘onish deb ataydigan davrni yaratgan kuchlar” ⁽Konrad)  xuddi shu davrda yuzaga keldi. Uyg‘onish davrining buyuk namoyandalari o‘zlarining amaliy faoliyati, tarix, falsafa, mantiq, shuningdek, aniq fanlar sohasidagi kashfiyotlari bilan O‘rta Osiyo tarixida chuqur iz qoldirdilar.

Somoniylar, G‘aznaviylar va Qoraxoniylar davridagi madaniy, ilmiy muhit, jamiyatning yangi bir o‘zanga solinishi natijasida Uyg‘onish davri paydo bo‘ldi. Quyida Uyg‘onish davriga asos solgan O‘rta Osiyo olimlaridan ayrimlarining faoliyati haqida qisqacha to‘xtalamiz. (Uyg‘onish haqida bir-ikki jumla) (metodikasi haqida Qozoqvoy akaning ayrim kuzatishlari bor. Orqaga olib qo‘ydim, bu o‘rinda kerak emas).