Nasimxon rahmonov

Xorazmiy (taxminan 783- 850). O‘rta Osiyoda aniq fanlarning, xususan, matematika ilmining paydo bo‘lishi Xorazmiy nomi bilan bog‘liq. Uning jahonshumul olim ekanini butun olam e’tirof etadi. Xorazmiyning ilmiy faoliyati antik davr fanidan Uyg‘onish davridagi fanga ko‘prik bo‘lib xizmat qildi.⁴⁹ Xorazmiy haqidagi dastlabki ma’lumot X asrda Ibn an-Nadim degan olimning “al-Fixrist” (“Ro‘yxat”) nomli asarida uchraydi. Ma’lumot qisqa bo‘lib, quyidagicha: “Al-Xorazmiy. Uning ismi – Muhammad ibn Muso, Xorazmdan. U al-Ma’mun davrida Donolar xazinasi”ni boshqarish uchun tayinlangan, astronomiya ilmining bilimdonlaridan. Odamlar observatoriya kuzatuvlari boshlangunga qadar va keyin ham uning ikki zijiga (astronomik jadvaliga) tayanganlar. Bu zij “as-Sindxind” nomi bilan mashhur. Xorazmiyning quyidagi kitoblari bor: birinchi va ikkinchi tahrirdagi “Zij”, Quyosh soatlari haqidagi kitob”, “Usturloblar bilan ishlash haqidagi kitob”, “Usturlobning tuzilishi haqidagi kitob”, “Tarix kitobi” »⁵⁰ Keyingi tarixiy manbalarda qayd etilishicha, Xorazmiy 813 – 833 yillar orasida “Tenglama va qarshilantirish hisobi muxtasari”, “Qo‘shuv va ayiruv haqidagi kitob”, “Hind raqamlari haqidagi kitob”larini yozgan. Uning ”Erning shakli haqidagi kitob”i geografiya ilmiga bag‘ishlangan.

Xorazmiy yozgan kitoblarini hayotiy zaruratga bog‘ladi. Xorazmning xo‘jaligi uchun astronomiya va matematika nihoyatda kerak edi. Xususan, kanallar qurish uchun ularning yo‘nalishini to‘g‘ri belgilash, sug‘oriladigan erlarni o‘lchash va hisob-kitoblarini olish, qishloq xo‘jaligi taqvimini olib borish va boshqa qator ishlar aynan astronomiya va matematika fanlarining xizmati kerak edi. Jumladan, algebraga oid risolasining debochasiga shunday yozadi: “Men tenglama va qarshilantirish hisobi haqida kitob yozdim. Bu kitob arifmetikaning oddiy va murakkab masalalarini o‘z ichiga oladi, chunki bu odamlarga meros bo‘lishuvda, vasiyatnoma tuzishda, mol-mulkni bo‘lishuvda va sud ishlarida, savdo ishlarida, har turli bitimlarda, shuningdek, er o‘lchashda, kanallar o‘tkazishda, qurilish geometriyasida va boshqa shunga o‘xshash qator ishlarda kerakdir”.⁵¹

Al-Xorazmiyning “Tarix kitobi” diqqatga sazovordir. Bu kitobning saqlanib qolgan parchalaridan Abu Rayhon Beruniy ham “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida Muhammad s. a.s.ning tug‘ilgan yilini keltirganda foydalangan. SHuningdek, Bag‘dod shahrining qurilishi tarixi to‘g‘risida ham juda aniqlik bilan bayon qiladi: “145 yilning payshanbasida greklarning 1073 yil 1 nison oyi [eramizning 762 yil 1 apreli] boshlandi. SHu yili al-Mansur Bag‘dodni qurishni boshladi. U bu shahar Tinchlik shahri deb atadi...146 yili dushanba kuni greklarning 1074 yili adar oyining 21chisi [763 yil 21 mart] boshlandi. Al-Mansur Tinchlik shahrini qurishni boshladi va o‘z odamlari bilan u erga ko‘chib o‘tdi...” SHuningdek, al-Xorazmiy xazarlar tomonidan Tibilisining olinishi, Ma’mun tarixiga oid qiziqarli voqealarni shu asarida batafsil bayon qiladi. Xullas, al-Xorazmiyning “Tarix kitobi”ning saqlanib qolgan parchalari tarixiy voqealarga, tabiiy fanlarga oid ma’lumotlarga boydir.

Al-Xorazmiy ”Erning shakli haqidagi kitob” ida butun olamning geografik joylashuvi va ularning o‘rtacha uzunliklari, qaysi gradusda joylashgani, mamlakatlar shaharlari, daryolari va xalqlari haqida batafsil ma’lumot beradi. Ayni paytda al-Xorazmiy yunon olimi Ptolemeyning (...asrda yashagan) “Geografiya” asaridan va SHarqda yaratilgan boshqa geografiyaga oid asalardan foydalangan. Al-Xorazmiy ularga qaraganda ko‘p aniqliklar kiritgan. Ayniqsa, O‘rta Osiyo geografiyasiga, jumladan, aholining etnik tarkibi va joylashuviga oid ma’lumotlari bugungi kunda diqqatga sazovordir. Masalan, Ptolemey “Geografiya” asarida Kaspiy va Orol dengizini bitta dengiz deb qaraydi va O‘rta Osiyodagi ikki yirik daryo – Oks (Amudaryo) vam YAksart (Sirdaryo) bu dengizlarga quyiladi, deb ma’lumot beradi. Al-Xorazmiy bu ikkala dengizna alohida-alohida deb qaraydi va ayni paytda Orolni ko‘l (batixa) deb talqin qiladi va ikkila daryoning bu ko‘lga quyilishi haqida aytadi. Al-Xorazmiy Kaspiy dengizini “Xorazm dengizi, Jurjon, Tabariston va Daylam dengizi” deb atagan edi.⁵² Olim bu dengizning qirg‘og‘i chegalarini ham aniqlik bilan hisoblab chiqqan edi.

Al-Xorazmiy Kaspiy dengizini “Xorazm dengizi” deb atagan ekan, buni shunday tushunish kerak: qadimgi Xorazmning ta’siri va mavqei nafaqat Kaspiy dengizining sharqida va shimolida, balki bu dengizdan g‘arbda ham kuchli bo‘lgan edi.

SHuningdek, al-Xorazmiy O‘rta Osiyoning, xususan, SHosh (hozirgi Toshkent), Tarband, Isfijob, Usrushona kabi kichik turkiy davlatlari arablar istilosidan keyin ham mustaqilligini saqlab qolganini aytadi. Bu shaharlarning hozirgi qaysi hududlarga to‘g‘ri kelishi to‘g‘risida keyingi tarix asarlariga tayaniladi. Jumladan, Tarband o‘rta asrdagi O‘trordir. Al-Xorazmiy davrida SHosh va Tarband hozirgi Toshkent viloyati, Janubiy Qozog‘istonni o‘z ichiga olgan. Xullas, al-Xorazmiyning geografiyaga oid asarida hozirgi O‘zbekiston hududidagi turkiy davlatlar , jumladan, SHosh haqida ham kerakli va ishonchli ma’lumotlarni topishimiz mumkin.