Nazariy fizika kursi

nurlanish reaksiyasi
deyiladi. I 
Bu holda kuchlar balansida reaksiya kuchini hisobga olish kerak. 
N u r -
; 
lanish reaksiyasi tezlanish bilan harakatlanvchi zaryadlardan 
ta s h k i l , 
topgan sistemada ham mavjud.
Masalani bitta nuqtaviy zaryad misolida ko‘rib chiqamiz. Zaryad 
davriy yoki davriyga juda yaqin harakatda bo'lsin deb faraz qilamiz. 
Davriy kuch ta ’sirida zaryad davriy harakat qiladi. Agar reaksiya 
k u -j 
chini hisobga olsak, zaryadning harakati davriy bo'la olmaydi. Ammo, 
reaksiya kuchi tashqi kuchlardan yetarlicha kichik bo'lsa, qaysidir ma’- 
noda zaryadning harakatini deyarli davriy deb ko'rish mumkin bo'ladi. 
Bu faraz to'g'ri ekanligiga keyinroq ishonch hosil qilamiz.
Zaryadga ta ’sir etuvchi tashqi va reaksiya kuchi bajargan ishni 
t\
va 
t 2
vaqt momentlari orasida hisoblaymiz. Harakat davriy yoki davriyga ] 
yaqin deb olganligiiniz uchun boshlang'ich va oxirgi vaqt moinentlarida 
sistemaning holati deyarli bir xil deb olamiz. Shu sababli reaksiya i 
kuchini hisobga olmasak, (
t2 - t
1
) vaqt oralig'ida bajarilgan ish nolga 
teng, ya’ni,
Endi energiya balans tenglamasida reaksiya kuchini hisobga olamiz:
(8.75)
ti
Bu yerda 
Fs
reaksiya kuchi bo'lib, uning bajargan ishi 
A £\ Ф
0. Tashq
1
kuchning bajargan ishi nolga tengligini nazarda tutsak, zaryad energiya*

---

fining kamayishi faqat nurlanish hisobiga bo'lishi kelib chiqadi:
0
‘ng tomondagi integralda 
a2 = vv
deb yozamiz va uni bo'laklab in- 
tegrallaymiz:
h
va 
t%
vaqt momentlarida zaryadning mexanik holati bir xil ekanli­
gini inobatga olsak, o'ng tomondagi birinchi haq nolga teng bo'ladi. 
Natijada (8.77) quyidagi ko'rinishni oladi:
Shunday qilib, reaksiya kuchi zarrachaning tezlanishidan vaqt bo'yicha 
olingan hosilaga proporsional ekanligini ko'ramiz.
Reaksiya kuchi harakat yo'nalishiga teskari yo'nalganligi uchun me­
xanikadagi ishqalanish kuchiga qiyoslab, Lorentz ishqalanish kuchi deb 
ataymiz.
Yuqorida reaksiya kuchi asosiy kuchga nisbatan juda kichik deb 
faraz qilgan edik. Ammo bu shartdan oshkora ravishda foydalanmadik. 
Shuning uchun olingan natija doimo to'g'ri bo'lishi kerak. Hozir teskari 
faraz nimaga olib kelishini ko'rib chiqamiz. Har ikkala kuchni hisobga 
olib zaryad uchun harakat tenglamani yozamiz:
dan foydalandik. Bu tenglamani (8.79) ga asosan quyidagi ko'rinishda 
yozish mumkin
(8.77)
(8.78)
Integral ostidagi ifodalarni tenglashtirib,
(8.79)