Nazariy fizika kursi

Lorentz qisqari­
shi
deyiladi. Jism faqat 
x
o ‘qi bo‘ylab harakatlanayotganligi uchun 
у
va z o‘qlari bo'yicha uning uzunligi o‘zgarmaydi. Shuning uchun 
harakatdagi jism ning hajm i uning tinch turgan holdagi hajm i bilan
(1.30) ko'rinishda bo‘langan bo‘ladi. y a’ni
Shunday qilib, jismning uzunligi va hajm i nisbiy bo‘lib, qanday 
sanoq sistem aga nisbatan olinayotganligi ko'rsatilishi kerak. Biz yuqori­
da 
K '
sanoq sistem a 
x
o‘qi b o ‘ylab harakat qiladi deb oldik. H arakat 
istalgan yo‘nalishda bo!lganda ham yuqoridagi natijalarni olamiz. 
К
va 
K '
sanoq sistem alari teng huquqli boiganligi uchun jism 
К
sistemaga 
nisbatan tinch turgan bo‘lsa, m asshtabning bu sistemadagi uzunligi 
xususiy bo'ladi.
H arakat yo‘nalishida uzunlikning qisqarishi yoki jism ning siqilishi 
kinernatik xarakterga ega bo'lib, jism ning deformatsiyalanishiga olib ke- 
ladigan hech qanday ichki kuchlanishlar paydo bo'lmaydi. Bu m a’noda 
nisbiylik nazariyasida deformatsiyalanmaydigan qattiq jism lar to ‘g‘risi- 
da gap yuritish mumkin.
Ikki voqea orasidagi vaqt intervali to ‘g‘risidagi tasavvur uzunlik sin- 
gari fundam ental ravishda o'zgarganligini §1.3 da ko‘rib chiqqan edik.
(1.30) 
va (1-16) formulalarga asosan uzunlikning va vaqt inter- 
valining qisqarishi jismning tezligi 
с
ga yaqin bo‘lganda seziladi. Shu 
sababli nisbiylik nazariyasi yaratilishidan avval kundalik hayotda va
m asshtabning 
К
va 
K '
sistem alardagi uzunliklari orasidagi bog‘lanishni 
quyidagi korinishda yozish mumkin:
(1.30)
(1.31)
27

---

fizik tajribalarda kichik tezliklar bilan bog'liq bo‘lgan hodisalar kuzatil- 
ganligi uchun Nyuton mexanikasi qonunlari k atta aniqlikda o'rinli bo'lib 
kelgan. 
Zaryadlangan zarrachalarni yorug‘lik tezligiga yaqin tezlik- 
largacha tezlatuvchi qurilmalar paydo b o ‘lgandan keyin k a tta tezliklar 
bilan ish ko‘rishga to ‘g‘ri kelgan. Bunday tezliklarda Nyuton qonunlari 
bajarilm ay qoladi.
Tinch turgan kuzatuvchiga nisbatan harakatdagi jism lar uzunligi 
va vaqtning qisqarishi realmi yoki bizning nazarimizda shundaymi? Bu 
savolga javob berishdan oldin fazo va vaqt to ‘g‘risidagi eski tasavvurlar- 
dan holi bo‘lish kerak. Sanoq sistem alar teng huquqli bo'lganligi uchun 
harakat va tinch holat qanday nisbiy bo‘lsa, jism uzunligi qisqargan 
deyish shunday nisbiydir.