Nazariy fizika kursi

281

---

Birlik hajm dagi dipol m omenti - qutblanish vektori P (r , t) ni faqat 
shu nuqtadagi va shu vaqt m omentidagi elektr m aydon E  ga b o g ‘liq 
deb olamiz:
Pa{r,t) = Fa(E(r,t)).
Boshqacha qilib gapirsak, to'lqinning tarqalish tezligi chekli bo'lishi bi­
lan b o g ‘liq b o ‘lgan kechikish vaqtini hisobga olmayrniz. Qutblanish vek- 
torini tashqi elektr m aydon kuchlanganligi E  ning darajalari bo'yicha 
qatorga yoyib bir necha hadlar bilan chegaralanamiz:
Bu yerda a. = {x , y, z}.
K o ‘pgina dielektrik muhitlar uchun birinchi had nolga teng b o ‘ladi. 
Segnetoelektriklar bundan mustasno, chunki ularda tashqi maydon b o ‘l- 
m aganda ham faza o'tishlar hisobiga spontan holda (o'z - o ‘zidan) dipol 
mom enti paydo bo'ladi.
Bundan keyin bizni vaqt va fazoda sodir b o ‘luvchi nochiziqli ho- 
disalar qiziqtiradi. Ular, masalan lazer (katta intensivlikdagi yorug'lik 
m anbayi) m aydoni ta ’sirida yuzaga kclishi mumkin. Q ator (14.1) dagi 
ikkinchi, uchinchi va keyingi hadlar fazo va vaqtda o'zgaruvchi may- 
donlarning ta ’sirini aniqlaydi. Bu qatorni quyidagi ko‘rinishda yozib 
olamiz:
Pa(r,t) = ^ 0)+ Е
х
$ В* + 5 Е
х
2М№ +
0
■ Pn
(!4 .2 )
13,1,6
B u yerda Хар-у uchinchi va Xafi-yS to'rtinchi rangli tenzorlar b o ‘lib, mos 
ravishda ikkinchi va uchinchi tartibli kirituvchanlik (dielektrik kirituv­
chanlik) yoki qutblanish koeffitsienti deb ataladi. 
Xap
esa ikkinchi 
rangli tehzor b o ‘lib, dielektriklarning chiziqli (odd iy) nazariyada kiri- 
tuvchanlikni (qutblanish koeffitsienti) beradi. Izotrop muhitlarda (gaz,
282

---

Xal
= X(
1
)-