Nazorat bileti ishlanishiga qo’yiladigan talablar: Xar kim o’zining guruh jurnalidagi o’rni bo’yicha biletni qabul qilib oladi va bajaradi

Ushbu turkumlashda uslublar quyidagilarga bo‘linadi: 
1) tasvirli tushuntirish yoki axborot uslubi;
2) reproduktiv (yodda saqlash, eslash) uslubi;
3) muammoli ifodalash uslubi;
4) qisman izlanish uslubi;
5) izlanish uslubi.
Tasvirli tushuntirish uslubiga tayyor bilimlar va faoliyat uslublarini eslash 
(yodda saqlash) kiradi. Muammoli ifodalash uslubi esa matematik va aniq 
bilimlarni yodda saqlashni o‘z ichiga oladi.
Qisman izlanish uslubida fikrlash va yodda saqlash elementlari qo‘shilib 
keladi. Izlanish uslubi esa ijodiy faoliyatni taxmin etadi.
Ushbu 
uslublar 
bilimlarni 
o‘zlashtirish, 
bilim 
va 
ko‘nikmalarni 
shakllantirishni ta’minlaydi, tarbiyachilarda ijodiy faoliyat tajribasini egallashga 
imkon yaratadi, ularda emotsional (his, tuyg‘u) madaniyatini tarbiyalashga xizmat 
qiladi.
Elementar matematik tushunchalarni rivojlantirishda ta’lim muammolari 
Bolada matematik tushunchalarni shakllantirishda muammoli ta’lim katta 
ahamiyatga egadir. Muammoli ta’lim — bu didaktik tizim bo‘lib, pedagog 
(tarbiyachi)larni muammoli xarakterdagi savollarni yechishga jalb qilishni nazarda 
tutadi. Psixologlar fikrlash muammoli vaziyatdagi savoldan boshlanadi, deb 
hisoblaydilar. Shuning uchun muammoli vaziyat muammoli ta’limning asosini 
tashkil qiladi, muammoni yechish uchun sharoit yaratadi. Vaziyat— bu ilmiy bahs-
munozara orqali tushunchalarni tartibga solish uchun zaruriyatga chaqiruvchi 
jarayondir.
Muammoli jarayon — o‘zining yechilishi uchun izlanishni talab qiladigan 
anglangan qiyinchilikdir. Berilgan savol qiyinchilik yaratsa va javob berishda 
pedagog (tarbiyachi)dan yangi bilim va fikriy faollik talab qilinsa, o‘shanda 
muammoli vaziyat yaratiladi. Muammoli vaziyatda pedagog (tarbiyachi)lar e’tibori 
savollarning yechilishiga to‘liq yo‘naltiriladi, pedagog (tarbiyachi)larning fikrlashi 
moyil qilinadi (to‘g‘rilanadi). Muammoni yechishda ushbu moyillik aniq 

---

maqsadga aylanadi. Bola tomonidan asosiy bilim, tushuncha, og‘zaki, masala 
yechish uslublari chuqur va mustahkam o‘zlashtirilgandagina, muammoli ta’lim 
foydali bo‘lishi mumkin.
Ta’lim olish jarayonidagi 
muammoli 
vaziyatning ahamiyati 
shundaki, 
bolalar 
yerda 
“izlanuvchi” 
va 
birinchi 
kashfiyotchidek 
bo‘lishadi. 
Bunda 
muammoli vaziyat bu avval yaratiladi va 
tahlil qilinadi, muammoni yechish uchun 
qulay usul aniqlanadi, muammo yechiladi va 
xulosa o‘rganiladi. Muammoli ta’limdan foydalanish jarayonida mavzuni 
muammoli bayon qilish, evristik suhbat va izlanish uslublari to‘plamidan 
foydalanish mumkin.
Muammoli bayonning mohiyati shundaki, pedagog (tarbiyachi) o‘zi masalani 
beradi va og‘zaki yechish yo‘llarini ko‘rsatadi. Evristik uslubning mohiyati esa 
pedagog (tarbiyachi) tomonidan bolalarni aniq izlanishlarga yo‘naltiruvchi savollar 
tizimi avvaldan o‘ylab qo‘yilishida ifodalanadi. Izlanish uslubi bolalarda atrofdagi 
olamga katta qiziqishni uyg‘otadi, u o‘ylashga, mulohaza qilishga harakat qiladi, 
atrofdagi voqealarni o‘rganadi, o‘zlashtirilgan bilimlardan amaliyotda va masalani 
yechishda foydalanadi. Izlanish uslubida pedagog (tarbiyachi) muammoni qo‘yishi 
mumkin, farazlar keltiradi, asosiy g‘oyani aniqlaydi, kuzatishlar o‘tkazadi, 
taqqoslaydi va umumiylashtiradi, tahlil qiladi, butunni tarkibiy qismlarga bo‘ladi 
va xulosa chiqaradi.
L. S. Vigotskiy xayol qilish (faraz qilish) bilan reallik orasidagi to‘rtta 
bog‘lanish shaklini aniqladi. Bu bog‘lanish shakllari bolada matematik 
tushunchalarni rivojlantirishda katta ahamiyatga egadir.
Birinchi bog‘lanish shakli. Ushbu shaklda bolalarning faraz qilish faoliyati 
ifodalanadi. Bu shaklning mohiyati haqiqatan ham olingan matematik tushunchalar 
asosida xayol qilishda ifodalanadi. Faraz qilishning ijodiy faoliyati bolaning 
avvalgi tajribasining boyligi va xilma-xilligiga bog‘liqdir. Chunki fantaziya tajriba 

---

bergan material asosida tuziladi. Qanchalik tajriba boy bo‘lsa, shuncha faraz qilish 
uchun ko‘p material bo‘ladi.
Ikkinchi bog‘lanish shakli. Faraz qilishning reallik bilan ikkinchi bog‘lanish 
shakli tajribaning faraz qilishiga tayanadi. (Fantaziyaning tayyor mahsuloti va 
haqiqiy voqealari o‘zgalarning tajribasiga asosan bog‘lanadi), chunki farazlar 
ushbu holatda erksiz bo‘lib xizmat qiladi, ammo o‘zgalar tajribasi orqali 
yo‘naltiriladi, o‘zgalarning ko‘rsatmasi bilan harakatlangandek, faqat shunga 
asoslanib haqiqiy reallik bilan mos kelish natijasiga erishish mumkin.
Uchinchi bog‘lanish shakli. Farazning emotsional (his-hayajonli) haqiqat 
qonunidir. Qonunning mohiyati shundaki, fantaziyaning har qanday tuzilishi 
bizning his-hayajonlarimizga teskari ta’sir qiladi, agar fantaziyaning ushbu 
tuzilishi haqiqatga mos kelmasa, unda chaqirilgan his-hayajon haqiqat, amaliy 
haqiqatda boshdan kechiriladigan, bolani qiziqtiradigan tuyg‘u bo‘ladi. Ijodiy faraz 
faoliyatida his-hayajonli (emotsional) o‘zlashtirishning ahamiyati, shubhasiz, 
kattadir. Shuning uchun sezgi xuddi fikrdek insondagi ijodni harakatga soladi. Bu 
faraz faoliyati va haqiqat o‘rtasidagi to‘rtinchi qonunidir.
L.S.Vigotskiy shakllagan qonunlarga pedagogik xulosa chiqarganda 
quyidagini aytish mumkin: bolada bilish tajribasini har tomonlama kengaytirish 
lozim; bola qancha ko‘p bilsa, u shuncha ko‘p o‘zlashtiradi, ko‘radi, eshitadi va 
uning faraz qilish faoliyati natijali bo‘ladi.
Masalani yechish jarayoni bolada tajribani kengaytirish vositasi bo‘lib xizmat 
qiladi, chunki bola bevosita tajribasida bo‘lmagan narsani faraz qiladi va ko‘z 
oldiga keltira oladi.
Masalani yechish jarayonini batafsil ko‘rib chiqamiz. “Masalani yechish” 
atamasi — psixologik-pedagogik adabiyotda turli ma’nolarda qo‘llaniladi.