Neft-qaz sektorunun iNKİŞafinin iqtisadi artima təsirinin qiyməTLƏndirilməSI

Sxem 1: Azərbaycan Respublikasının neft-qaz sektoru

«Neft-qaz sektoru» haqqında təhlili mülahizələri ümumiləşdirərkən onun iqtisadiyyatın hansı sektoruna konkret aid olduğunu, eyni zamanda hansı sektorlarla bütövlükdə və ya qismən uzlaşma tapdığını da müəyyənləşdirmək vacib bilnir.

Təsərrüfat forması baxımından neft-qaz sektoruna aid olan müəssisələr dövlət və özəl sektorda ola bilər. Bu isə onu göstərir ki, neft-qaz sektorunun təsərrüfat forması baxımından təsnifatlandırılması üç aspektli strukrurda:

1) yalnız dövlət (neft-qaz sənayesinin milləşdirildiyi xarici də daxili konsessiyaların olmadığı ölkələr - Cəudiyyə Ərəbistanı, İran);

2) yalnız özəl - (ABŞ, Böyük Britaniya);

3) dövlət və özəl paralelliyi - (Rusiya, Küveyt) təyinat tapır.

Bununla belə, vurgulanmalıdır ki, neft qaz sektorunun təmamilə dövlətin sərəncamında olması nadir hadisədir. Belə vəziyyətlər çox qapalı ölklərdə müəyyən qədər duruş gətirə bilər [5, 16, 22]. Digər tərəfdən neft sənayesinin milliləşdirilərək qəti dövlətin sərəncamında qaldığı ölkələrdə belə kiçik də olsa neft-qaz sektorunun müəyyən xidmətlər sferasında milli sahibkarlada təmasları istisna edilmir. Burada həmçinin bir reallıq da onunla əksini tapır ki, ayrı-ayrı ölkələrin neft-qaz sektorunda qarışıq mülkiyyətli müəssislər də yer alır. Bu birbaşa investisiyalar və ya səhmdar cəmiyyətlər, müştərək müəssisələr təşkil etməklə portfel investisiyalar formasında reallaşdırılır. Eyni cəhətləri bu və ya digər formada milli-neft-qaz sektorunda da görmüş oluruq. Ona görə də, bu müqayisəli təhlil əsaslandırmasından çıxış edərək Azərbaycanın neft-qaz sektorunun təsərrüfat forması baxımından dövlət və özəl sektorlar kompleksində təyinat tapdığnı yəqin etmiş oluruq.

Üçhədli klassik sektorial model yanaşmada, məhsul növlüyu istehsalı kontekstində neft-qaz sektorunu xammalın hasilatı oriyentasiyalığına rəğmən qəti olaraq birinci sektora uğunluğu görünür. Hazır məhsul istehsalı, emal sənayesi oriyentasiyalığına görə isə neft-qaz sektoru ikinci sektora aid olunmalıdır. Nəzərə alındıqda ki, neft-qaz sektorun həm də geniş və miqyaslı xidməttutumlu qürumları əhatə edir, onda burada üçüncü sektora da yer ayrılmalıdır. Bundan başqa müasir məqamda buradakı öncül innavasiyalığın da geniş imkanlı olduğunu nəzərə alsaq neft-qaz sektoru eyni zamanda böyük yəqinliklə dördücü və beşinci sektorlara da aid edilə bilər. Bütün bunlardan başaqa vurğulanmalıdır ki, neft-qaz sektoru həm də istehsal sferası olan real sektora da tam adekvatdır.

Aşağıda iqtisadiyyatın sektorial təsnifatlandırmasında neft-qaz sektorunun aidiyyətliyini əks etdrən sxem verilmişdir: