NəHCÜl-bəLAĞƏ İmam Əli əleyhis-salamın xütbə, məktub və hikmətli kəlamları

أللّهُمَّ بَلي» yəni, «Allahım, bəli» ifadəsi burada istisna mənasındadır.

2 Qalsın və bərqərar olsun. İbn Meysəm (Allah ona rəhmət etsin) deyir: Bu kəlam imamın bütün zamanlarda – nə qədər ki, şər'i vəzifələr mövcuddür – xalqın arasında olmasının vacibliyini və zəruriliyini açıqlayır.

1 Onları qorumaq və onlara vəfa etmək istiqamətində çalışın. Yaxud əhd-peymanın şərtlərini möhkəm və tutarlı edin. Yaxud kafir və münafiqlər kimi ləyaqəti olmayanlarla deyil vəfalılarla peyman bağlayın. Çünki onlar öz əhdlərinə vəfa etmirlər, necə ki, Qur’ani-Kərimin Tövbə surəsinin 10-cu ayəsində buyurulur: «لاَ يَرْقُبُونَ فِي مُؤْمِنٍ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً» «Onlar möminlər barəsində qohumluq haqqına və əhd-peymana riayət etmirlər.»

2 İmamlar əleyhimus-salama tabe olun. Əgər «onları tanımadıq» desəniz üzrünüz qəbul olunmaz. Çünki dini hökm və qanunları onlardan öyrənməlisiniz.

1 Çünki bəxşiş dostluğa, pislik müqabilində pislik etmək isə düşmənçiliyin artmasına səbəb olur. Qur’ani-Kərimin Mu’minun surəsinin 96-cı ayəsində buyurulur: «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ» «(Ümmətin) əziyyət və pisliyi(ni) yaxşılıqla dəf et!»

1 Çünki bəndəlik, əvəz istəmədən əzəmət və böyüklüyü etiraf edilən birinin müqabilində özünü kiçiltməkdir. Buna görə də xeyir və ziyanı olmayan şəxsə hörmət göstərmək ona ibadət və bəndəlik etmək kimidir. Bəzi yerlərdə isə hörmət göstərmək mədh edilib. Deməli, İmam əleyhis-salamın bu kəlamdan məqsədi budur ki, insan ehtiram göstərməkdə həddi aşmamalıdır və ya ləyaqəti olmayan şəxsi böyük bilməməlidir; necə ki, özünün imam Həsən əleyhis-salama vəsiyyətində buyurub: «احْمِلْ نَفْسَكَ مِنْ أَخِيكَ عِنْدَ صَرْمِهِ عَلَى الصِّلَةِ » «Özünü, (din) qardaşın (dostun) ayrılan zaman (onunla əlaqələri bərpa edərək) ona birləşməyə vadar et...... وَ إِيّاكَ أَنْ تَضَعَ ذالِك فِى غَيْرِ مَوْضِعِهِ أَوْ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَيْرِ أَهْلِهِ deyilənləri öz yerindən başqa yerlərdə işlətməkdən çəkin. Yaxud onları nalayiq şəxslər barəsində etmə.» Bunların geniş izah və şərhi üçün beşinci cilddə otuz birinci məktubun axırına müraciət edin. İbn Əbil Hədidin nüsxəsində «عَبَدَهُ» «ona bəndəlik edib» əvəzinə «عَبَّدَهُ» «onu öz bəndəsi və qulu edib» yazılıb. Çünki onun haqqını əda etmək üçün əvəz və mükafat nəzərdə tutmayıb, bəlkə ona yaxşılıq və xeyirxahlıq etmək istəyib.

1 Çünki günah etməməkdə çətinlik və əziyyət yoxdur. Amma tövbə, bəndənin qəlbinin haqqa yaxınlaşması və tövbənin qəbul olunmasına layiq olmağı tələb edir.

2 Çox vaxt insan zərərli bir şey yeyir və ya yeməkdə ifrata varır və nəticədə xəstələnir və uzun müddət bir çox yeməklərdən qalır. Bu kəlam o adam barəsində məsəldir ki, az mənfəətin arxasınca gedir və çox xeyirdən məhrum olur, halbuki əgər özünü saxlasaydı daha çox mənfəət əldə edərdi.

1 Çünki nadanlar bildikləri şeyi elm, ondan qalan şeyləri isə səhv sanarlar, necə ki, Qur’ani-Kərimin Yunus surəsinin 39-cu ayəsində buyurulur: «كَذَّبُواْ بِمَا لَمْ يُحِيطُواْ» «Qavraya bilmədikləri şeyi inkar edirlər.»

1 Bəla və çətinliyin içində olmaq onun qorxusu içində qalmaqdan daha yaxşıdır. Bu kəlam dünya işləri barəsindədir ki, onları eşitmək görməkdən daha mühümdür. Amma Qur'an ayələrindən, hədislərdən və İmam əleyhis-salamın bu kitabda olan kəlamlarından məlum olduğu kimi axirət işləri, onun əksinədir və onları görmək eşitməkdən daha mühümdür.

1 Çünki əgər onların hər ikisi haqq və düz olsaydı, onda iki cür olmazdı. Qur'ani-Kərimin Yunus surəsinin 32-ci ayəsində buyurur: «فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلاَلُ» «Haqq və düzlük aşkar olandan sonra azğınlıqdan başqa nə var?!»

2 Həzrət Peyğəmbərdən yalan eşitməmişəm. Çünki həm Peyğəmbər, həm də imam yalandan uzaq və pakdırlar.

1 Necə ki, Qur’ani-Kərimin Furqan surəsinin 27-ci ayəsində buyurur: «وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ» «O gün zalım əllərini çeynəyəcək.»

2 Nadanların əlindən çox əziyyət çəkər. «Nəhcül-Bəlağə»nin bəzi nüsxələrində «عِنْدَ جَهَلَةِ النّاس» «xalqın nadanları yanında» ibarəsi yoxdur. Belə olan halda, İmam əleyhis-salamın kəlamının mənası belə olur: «Haqdan üz döndərən və uzaqlaşan kəs həlak və məhv olar.» Çünki birindən uzaqlaşan üzünü ondan döndərər.

1 Bəli, bu həyata ürək bağlamağa dəyməz. Çünki hər gecə və gündüz bir dəstənin ölməsinin, məqam və böyüklüklərinin əldən çıxmasının və sərvət və var-dövlətlərinin dağılmasının şahidiyik.

1 Çünki belə bir şəxsə qarşı pis gümanda olmaq günahdır. Qur'ani-Kərimin Hucurat surəsinin 12-ci ayəsində buyurulur: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» «Ey iman gətirənlər! (Bir-biriniz barəsində) pis gümanların çoxundan çəkinin ki, pis gümanların bəziləri günahdır.»

1 Çünki əgər insan çətinlik və əziyyətlərdən təngə gəlməsə böyüklük və yüksək məqam qazanar və başçılığa layiq olar.

2 Çünki xalq ona üz tutaraq düşməni tək qoyar. Yaxud düşmən bəyənilən rəftarla məğlub olar.

3 Çünki xalq həlimlik və səbrliliyinə görə ona kömək edər. Bu məna 197-ci kəlamda da deyilmişdi.

1 Çünki mal və sərvətə əhəmiyyət vermək Allaha yəqinlikdə və inamda zəiflik və süstlükdür. Həmçinin Allahdan başqası üçün əməli şəkildə əyilməkdir. Deməli, imanın dil ilə iqrardan başqa bir cəhəti qalmır.

2 Çünki əgər Qur'anı etiqad və inamla oxuyursa gərək onun mənalarına əməl də etsin. Qur'ana əməl etmək isə cənnətə getməyi tələb edir. Buna görə də əgər Qur'an oxuyan kəs cəhənnəmə getsə, bu onun, oxuduğu mənalara etiqadının olmamasına dəlildir.

1 Necə ki, Qur'ani-Kərimin Bəqərə surəsinin 261-ci ayəsində buyurulur: «مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنبُلَةٍ مِّئَةُ حَبَّةٍ وَاللّهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ» «Mallarını Allah yolunda (fəqir və yoxsullara) verənlərin halı yeddi sünbül verən bir toxuma bənzər ki, bu sünbüllərin hər birində yüz ədəd dən vardır (bir dən yeddi yüz dən olacaq). Allah (bu miqdarı) istədiyi şəxs üçün qat-qat artırır. Allahın lütfü genişdir. O, hər şeyi biləndir!»

1 Onun elə dünyadaca öz zülmkarlığının cəzasına çataraq torpağa sərilib öldürüləcəyi güman edilir. İbn Əbil Hədid burada belə yazır: Heç vaxt İmam əleyhis-salamın kimisə mübarizəyə çağırmasını eşitməmişəm, əksinə, ya o Həzrətin özünü çağırıblar, ya da bir mübariz tələb ediblər və o Həzrət düşmənə tərəf gedərək onu məhv edib.

1 Cüzam insanın ət və üzvlərinin tökülməsinə səbəb olan bir xəstəlikdir və o, xəstəliklərin ən pisidir. Bu kəlam o Həzrətin dünyaya ən son dərəcədə nifrət etməsinə bir dəlildir. Kim o Həzrətin – Həzrət Peyğəmbərlə olduğu vaxtlardakı, guşənişinlik etdiyi zamanlardakı və zahirdə xilafətə çatdığı dövrdəki – hallarına nəzər salıb düşünsə, bu sözün sirrini dərk edər.

2 Bu ifadə əslində atalar sözüdür və ondan məqsəd başqa şeydir. Belə ki, İmam əleyhis-salam burada ailə qurmağın çətinliklərini və onun ağır məsuliyyətlərini bəyan etmək məqamındadır. Fars dilində də belə bir atalar sözü var ki: «arvad-uşaq başdan ayağa dərdi-sərdir, dərdi-sərsiz isə yaşamaq mümkün deyil.»

1 Çünki zalımın dünyadakı zülm etdiyi müddət bir neçə gündən artıq deyil və sonu bəllidir. Amma onun cəzası qiyamətdə əbədi atəşdir.

1 Qeyd etmək lazımdır ki, Allahın hər bir nemət barəsindəki şükr haqqı həmin nemətə uyğun şəkildədir. Məsələn, Allahın dövlət və məqam verdiyi kəs, gərək zəif və acizlərlə birgə olaraq onlara qarşı təvazökar olsun; Allahın izzətli və möhtərəm etdiyi kəs gərək özünü həqir və xar saysın; mal və sərvət verdiyi kəs gərək ondan yoxsul və ehtiyaclılara, eləcə də qohumlarına versin; elm və bilik əta etdiyi kəs gərək onu münasib adamlara öyrətsin.

1 Çünki bir şeyi əldə etmək imkanı az olan kəsin meyl və rəğbəti həmişə həmin şeydə olur və onu əldən çıxarmaqdan qorxur. Amma bir şey həmişə əlində olan kəsin, həmin şeyə meyl və rəğbəti az olur. Ona görə ki, istədiyi vaxt onu əldə edəcəyinə arxayındır.

1 Çünki savab və əvəz, çəkilən əziyyətin miqdarında verilir. Buna görə də Həzrət Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) buyurmuşdur: «اَفْضَلُ الْأَعْمالِ أَحْمَزُها» «(Saleh) əməllərin ən yaxşısı onların ən çətinidir.»

2 Deməli, istək və qərarların pozulması insanın ixtiyar cilovunu Öz əlində saxlayan bir sahib və yaradanının olmasına dəlildir. İnsanın iradəsinin bəzən gerçəkləşməsinin səbəbi isə budur ki, o, qərara gəlməkdən birdəfəlik əl çəkməsin.

3 Əzab və cəzasıdır. Çünki axirət üçün zəhmətə qatlaşmaq onun üçün iş görülməsinə səbəb olur ki, insan nəticədə həmin diyarın ləzzət, sevinc, savab və mükafatını əldə edir. Amma dünya ləzzət və şadlıqlarına vurğunluq axirətdən qafil olmağa və onun üçün iş görülməsini tərk etməyə səbəb olur və bu, əzab və cəza ilə nəticələnir.

1 Çünki qüdrətli imam və rəhbər zalımı zülmdən çəkindirir və məzlumun haqqını zalımdan alır və işlər qaydaya düşür.

2 Şərhçi Bəhrani (rəhiməhullah) burada belə yazır: Nəql edirlər ki, bir nəfər söz gəzdirən Mənsurun yanına gələrək Həzrət İmam Sadiq əleyhis-salamdan dedi-qoduçuluq etməyə başladı. Mənsur o Həzrəti çağıraraq dedi: Filankəs səndən belə-belə sözlər deyib. Həzrət buyurdu: Bu mənim sözlərim deyil. Söz gəzdirən təslim olmayıb dedi: Bu sözləri mütləq və mütləq o Həzrət deyib. İmam Sadiq əleyhis-salam onu yalan dediyi təqdirdə Allahın qüdrət və qüvvəsindən bizar olmasına and verdirdi. Sonra söz gəzdirən and içdi və sözü sona çatmamışdı ki, iflicə–bədənin yarısının qurumasına–düçar oldu və ayaqlarını ət parçası kimi yerlə sürüdü.

1 İbn Əbil Hədid burada belə yazır: Sə’sə’əyə bu iftixar və baş ucalığı bəsdir ki, Əli əleyhis-salam kimi bir şəxsiyyət, onun dilinin mahirliyi, ustalığı, fəsahəti və nitq qabiliyyətini tərifləyib.

1 Lüğət, hədis, ədəbiyyat və fiqh elmlərində, eləcə də rəvayətinin düzlüyündə və elminin çoxluğunda çox məşhur və tanınmış şəxsiyyətlərdən olmuş və 222, yaxud 223, ya da 224-cü hicri ilində Məkkədə həcc əməllərini yerinə yetirib qurtardıqdan sonra vəfat etmişdir.

2 İbn Əbil Hədid burada belə yazır: Əbu Ubəyd deyir: İmanın azalması və çoxalmasını inkar edən və düz bilməyən şəxsin əleyhinə bu hədisdə dəlil və sübut vardır. Məgər görmürsənmi ki, bu hədisdə «iman artdıqca həmin ağ nöqtə də artır» deyilir? Amma «Məcməul-bəhreyn» kitabının müəllifi Tureyhi (rəhiməhullah) «