NəHCÜl-bəLAĞƏ İmam Əli əleyhis-salamın xütbə, məktub və hikmətli kəlamları

لَمَظَ» «ləməz» kəlməsinin izahında bu hədisi nəql etdikdən sonra belə yazır: «الْإيمانُ يَبْدُو لُمْظَةً» «iman, qəlbdə ağ nöqtə kimi üzə çıxır» cümləsində, «iman» kəlməsinin təqdirində «əlamət» kəlməsi vardır və o «عَلامَةُ الاِيمانِ» şəklindədir. Yə’ni imanın əlamət və nişanəsi ilk dəfə iman gətirən şəxsin qəlbində ağ nöqtə kimi zahir olur, yaranır. Sonra, dil ilə iqrar etdikdən sonra o nöqtə artır, çoxalır. Həmçinin bədən üzvləri ilə saleh əməl və gözəl işlər görəndə həmin nöqtə daha da çoxalır. Eləcə də «məsələn dünyaya və onun malına ürək bağlamayanda da həmin nöqtə çoxalır.» Buna görə də naçar qalıb izafət tərkibinin təyin edilən tərəfi, yəni, «əlamət və nişanə» kəlməsini təqdirdə nəzərdə tuturuq. Çünki iman bütün əmr və qadağalarda Allahı və Onun peyğəmbərini təsdiq etməkdir və bunda artma və çoxalma təsəvvür edilməzdir.

1 Bu kəlamın zahiri müctəhidlərin fitvalarına ziddir. Onlar deyirlər ki: borcun zəkatı, nəinki onu alıb-almayacağı barəsində gümanda olanda, hətta borcu alacağını biləndə belə borc verən kəsə vacib deyil. Bəziləri deyiblər ki: Bu o vaxt belə olur ki, borcun alınmasında olan gecikdirmə borc verən tərəfdən olmuş olsun. Yəni, o özü onu almasın və alıb-almamaqda tərəddüddə olsun ki, əgər alsa keçən ilin zəkatını vermək ona vacib olacaq. Bu nəzər məşhur nəzərə, hətta müasir alimlərin yekdil nəzərinə ziddir, necə ki, mərhum Şeyx Məhəmmədhəsən (rəhiməhullah) «Cəvahirul-kəlam» kitabında buyurub və mərhum Hacı Ağarza Həmədani (qüddisə sirruh) «Misbahul-fəqih» kitabında onun dediklərini təsdiqləyib.

1 Buna görə də dünya nemətindən bəhrəsi az olan kəs başqalarına paxıllıq edib həsəd aparmamalı, əksinə, həmişə uduş gözləyən mahir qumarbaz kimi bəxtin ona üz tutması üçün qəm-kədərə tutulmamalı və çalışmalıdır.

1 Çünki onların batildən uzaqlaşmaları, ona kömək etməmək məqsədi ilə deyil, haqq barəsində şəkk və tərəddüddə olmalarına görə idi. Buna görə də sən onlara tabe olmamalısan. Şərhçi Bəhrani (rəhiməhullah) burada belə yazır: Osman öldürülən kimi Sə'd ibn Əbi Vəqqas bir neçə qoyun alaraq səhraya getdi, ölüncə həmin qoyunlarla yaşadı və Əli əleyhis-salama bey'ət etmədi. Abdullah ibn Ömər Əmirəl-mömininə bey’ət etdi və ondan sonra Həzrət Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alih) zövcəsi olmuş bacısı Həfəsəyə sığınaraq Cəməl müharibəsində iştirak etmədi və dedi: İbadət və bəndəlik mənim at minmək və müharibə etmək qüdrətimi alıb. Nə Əli ilə varam, nə də onun düşmənləri ilə. Mühəddis Hacı Şeyx Abbas Qumi (əleyhirrəhmə) «Səfinətu biharil-ənvar»kitabında nəql edir ki: Həccac Məkkəyə daxil olub İbn Zübeyri dar ağacından asanda Abdullah ibn Ömər axşam vaxtı onun yanına gəlib dedi: Əlini ver, Əbdülməlik üçün sənə bey’ət edim. Çünki Həzrət Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) buyurub ki: «مَنْ ماتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمامَ زَمانِهِ ماتَ مِيْتَةً جاهِلِيَّةً» «hər kim öz zamanının imamını tanımadan ölsə, cahiliyyət dövründəki kimi ölüb.» Sonra Həccac ayağını uzadıb dedi: Ayağımı götür və bey’ət et, çünki əlim məşğuldur. İbn Ömər dedi: Məni ələ salırsan? Həccac dedi: Ey Ədiyy qəbiləsinin axmağı! Əli əleyhis-salamla bey’ət etmədin, amma bu gün bu sözləri danışırsan. Məgər Əli sənin zəmanənin imamı deyildi? Allaha and olsun ki, mənim yanıma Həzrət Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alih) buyurduğu kəlama görə deyil, İbn Zübeyrin asıldığı bu ağacın qorxusundan gəlmisən.

1 Qiyamət gününün çətinliyindən qurtulmaq üçün bir iş görmür və həmin günün yoxsulluğunun fikrində deyil. Yaxud məna belədir ki: Övladları üçün mal və sərvət toplamaq istiqamətində özünün sıxıntılara düçar olmasından qorxusu yoxdur.

1 Mühəqqiq Hillinin «Şəraiul-İslam» kitabında dediyi kimi, əgər onun əli kəsilsə ziyan, ziyan üstündən olar.

2 İbn Meysəm (əleyhirrəhmə) burada belə yazır: İmam onun əlini ona görə kəsib ki, o, qapısı bağlı olan beytulmaldan oğurluq edib və oğurluğu müəyyən edilmiş miqdarda, yəni, qızıl dirhəmin dörddə biri qədər olub. Belə olan halda, əlin kəsilməsi vacib olur. Onun beytulmaldan payı da olmayıb. Amma əgər beytulmaldan payı olsa, oğurladığının ağırlığı payına düşən miqdardan çox olmuş olsa və həmin artıqlıq əlin kəsilməsi üçün müəyyən edilmiş miqdara çatsa, oğrunun əli kəsilir. Lakin əgər oğurluğu payından çox olmasa əli kəsilmir.

1 Bu məsələ və deyilən mətləb dua etməyə və ruzi əldə etmək üçün səy və təlaş göstərilməsinə əmr etməklə ziddiyyət təşkil etmir. Çünki ruzinin əldə edilməsi üçün olan dua və səy, bəzən ruzinin təqdir edilmiş miqdarından çox olmasına səbəb olur.

1 Belə deyil ki, Allah insanların həmişə zülmət, zəlalət və müxaliflərin azğınlıqlarında qalmalarını istəsin. Əksinə, haqq dövlətin zamanında və İmami-Zamanın (əccələllahu fərəcəh) zuhurunda xalq, İslam həqiqətləri ilə tanış olaraq zülmətlərdən qurtulacaqdır. Bu gecənin səhəri var və bu səhərin açılması yaxındır.

2 Bunun dəlili 38-ci və 109-cu kəlamın şərhində deyilib.

1 Həqiqətləri dərk etmək üçün hisslərə deyil, ağla arxalanmaq lazımdır. Çünki nə çox hiss edilən və aşkar şey ki, naməlumdur. Amma çox əqli və nəzəri şeylər var ki, nurlu qəlblərdə bütün aşkar şeylərdən də aydındır. Buna görə də filosoflar deyiblər ki: Barəsində yəqinlik olan şeylər hiss olunanlar deyil, ağıl ilə dərk edilənlərdir. Çünki hissin hökmü səhv və xəta etmək ehtimalına məhkumdur və hisslər çox yalan deyir və bizləri səhv inanclara sövq edir, necə ki, böyüyü kiçik və kiçiyi böyük, hərəkətdə olanı dayanmış və dayananı hərəkətdə olan sanırıq. Amma ağıl hər nəyə yol tapsa və həmin şey onun yanında tam aşkar və aydın olsa, onda səhv və xəta ehtimalı yoxdur. Buna görə də nadanların dedikləri «hissdən və göz ilə görməkdən böyük dəlil yoxdur» cümləsi batil və səhvdir.

2 Əgər şəhvətə tabe olmamaqla həmin pərdəni yırtıb işin sonu barəsində fikirləşsəniz öyüd-nəsihətdən nəticə çıxarar, faydalanarsınız.

1 Bu kəlam «Nəhcül-Bəlağə»nin bəzi nüsxələrində «جاهِلُكُمْ مُزْدادٌ مُسَوِّفٌ» şəklində, «عالِمُكُمْ» «aliminiz» kəlməsi olmadan nəql edilib ki, onda onun mənası belə olur: «Nadanınız (günahını bağışlayacaqlar fikri ilə günah etməkdə) ifrata varır və (tövbə edərək Allaha tərəf qayıtmağı) təxirə salır.»

1 Onu səadət və xoşbəxtliyə səbəb olan dini elm və ilahi hökmlərdən bəhrələnməyə müvəffəq etməz. Bu kəlam nadanlığın ən pis bədbəxtçilik olmasına dəlildir.

1 Çünki o Həzrət dinin əsası və onun rəhbəri idi. Buna görə də onun müsibətində dözümsüzlük etmək pis deyil. Ona görə ki, bu dözümsüzlük həmişə o Həzrətin sifət və davranışlarının yada salınmasına səbəb olur. Bu müsibətdə səbrli olmaq yaxşı deyil. Çünki bu, ondan qafil olmağa və onu yaddan çıxarmağa səbəb olur.

1 Bu cür cavaba qane edici cavab deyirlər. Yəni, cavab, sual soruşanı məmnun edir. Bu ona görədir ki, soruşanın anlama qabiliyyəti soruşulan məsələnin həqiqətini dərk etmək səviyyəsinə çatmır.

2 Həmin kəs öz sinəsinə nizə sancır ki, nizə arxadan çıxıb tərkinə minmiş şəxsin sinəsinə çatsın və onu öldürsün. Başqası üçün ziyanı ilk növbədə özünə dəyən pislik planlaşdıran kəs, ya çox xəbis və nanəcibdir, ya da ağılsız və nadan.

1 Çünki insan günah etdikdən sonra pak, düz və doğru niyyətlə Allahın bağışlamasına ümidvar olsa, əməlindən peşman olub onu bir daha etməmək qərarına gəlsə və günahın kəffarəsi olan namaza durub Allahdan bağışlanmasını istəsə, həmin günaha görə cəzalandırılmaz. Buna görə də həmin günah onu kədərləndirməz. Qeyd etmək lazımdır ki, İmam əleyhis-salamın bu kəlamı başqasına öyrətmək, namazın günahın kəffarəsi olmasını, insanın günahdan uzaq olmasının zəruriliyini və tövbədən qabaq baş verə bilən qəfil ölümdən qorxmasını başa salmaq üçündür, yoxsa o Həzrətin özü hər bir günahdan pak və uzaqdır.

1 Buna görə də təəccüblənməyə yer yoxdur. Çünki Allahın, bəndələrin Onu görməmələrinə baxmayaraq, onların hamısına ruzi verməsini gördüyün kimi, onlardan sorğu-sual etməyə də qadirdir.

1 Həzrət Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) buyurmuşdur: «إِتَّقُوا فِراسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ يَنْظُرُ بِنُورِ اللهِ» «Möminin zirəkliyindən və onun zahirdən batini dərk etməsindən çəkinin və onun dediklərini doğru sanın. Çünki o, Allahın nuru ilə baxır və Onun dilinə cari etdiyi şeylə danışır.

2 Bəndənin, öz ruzisində və qismətində Allahın əta və bəxşişlərinə olan etimadı, əlində olan mal və sərvətə arxalanmasından çox olmalıdır. Çünki əlində olan əldən çıxa, yox ola bilər, Allahın yanında olanlar isə həmişə qalan və bərqərardır.

1 Bu o yerdədir ki, güzəşt etmək və dözümlülük göstərmək xeyir vermək əvəzinə ziyanı daha da artırsın. Bundan başqa yerdə isə mütləq səbrli olmaq lazımdır, necə ki, İmam əleyhis-salam bir çox yerlərdə ona əmr və təşviq edib.

1 Çünki xalq belə yoxsulla düşmənçilik edir və ondan uzaqlaşır. Yaxud xəyanət və yalançılıq kimi xoşagəlməz əməllərinə görə Allah onunla düşmən olur, yəni, rəhm və mərhəmətindən məhrum edir. Yaxud da həsəd və paxıllıq səbəbindən o, xalqın düşməni olur və dost və ya yad olmasından asılı olmayaraq hamıya qəzəblənir. Hədislərdə yoxsulluq və varlılıq həm təriflənib, həm də pislənib və onların heç biri digəri ilə ziddiyyət təşkil etmir. Çünki onların yerləri müxtəlifdir.

2 Çünki mən hər bir işin xeyir və ziyanını başqalarından daha yaxşı bilirəm və fikir və düşüncəm səhvə düçar olmur. Deyirlər ki: Həzrət zahiri xilafətdə olanda İbn Abbas belə məsləhət gördü ki, İmam əleyhis-salam ürəkləri ələ almaq üçün Şam hökumətini Müaviyəyə, Bəsrəni Təlhəyə və Kufəni Zübeyrə həvalə etsin. O Həzrət isə razı olmadı və buyurdu: Dini başqasının dünyasına görə məhv etməkdən Allaha pənah aparıram. Bundan sonra isə yuxarıdakı kəlamı xatırlatdı.

1 Əgər insan altmış yaşından qabaq nəfsi istəklərin ona qalib gəlməsi və cismani qüvvələrin ağılına hakim olması barəsində bəhanə gətirsə üzrlü sayılar. Amma altmış yaşından, qüvvələrini əldən verdikdən və əcələ yaxınlaşandan sonra yenə də nəfsi istəklərə tabe olsa üzrü qəbul edilməz.

1 Bəhanə gətirməyə ehtiyacının olmaması çərçivəsində davranmağın, onu gətirməyə məcbur olmağından daha yaxşıdır, hətta düz desən və bəhanən yerində qəbul olunsa belə. Çünki bəhanə və üzr gətirmək bir növ zillət və xarlıqdır.

2 Çünki Onun nemət verdiyi hər bir kəsə vacibdir ki, onları itaət və bəndəlik yolunda sərf etsin və bununla da şükr etmiş olsun və nəticədə ona verilən nemət artırılsın. Əgər bu himmətə malik olmasa, ən azı, gərək onları günah və itaətsizlik yolunda deyil, halal olan və icazə verilmiş yerlərdə sərf etsin.

1 Əsas mətndəki «