Nəsib nəSİBLİ Güney azərbaycan XIX yüzilin qaranlıqlarında Qacar dövlətində Türklərin və Azərbaycanın yeri

Fikir həyatı və kültür

XIX yüzil Qacar İranın fikir həyatında özünü göstərən dəyişikliyə bir neçə mühüm amil təkan verdi. Bu amillər sırasında yuxarıda qısaca nəzərdən keçirdiyimiz mövcud feodal qaydalarını, iqtisadi geriliyi, dövlət idarəçiliyindəki yarıtmaz vəziyyəti göstərmək gərəkdir.

İkinci mühüm amil dini mühitdəki durumla bağlıdır. 1848-52-ci illərdə baş vermiş Babilər hərəkatı zamanın tələblərinə uyğun olaraq İslamda, xüsusən rituallarda islahatların aparılması, ölkənin tərəqqi və inkişaf yoluna çıxmasına yönəlmişdi. Əli Məhəmməd Babın yazdığı “Bəyan” onun tərəfdarlarının ana kitabına çevrilmiş, onlar üçün “Quran”dan üstün sayılmışdı. Bab, əslində açıq-açığına “Quran”ın köhnəldiyini yazır, onun yerini “Bəyan”ən tutduğunu iddia edirdi. Özünü yeni peyğəmbər elan etmiş Bab, yalnız dini ehkamların rasional dərkinə çağırmırdı, həm də İslamın yeniləşməsinin konseptual əsaslarını verirdi. Xeyir işlərin görülməsi zərurəti Babi təriqətində mərkəzi mövqeyə malik idi. “Bəyan”da şəxsiyyətin ləyaqətinin təhqir edilməsinə görə cərimə, məktəblərdə cismani cəzaların ləğvi, qadınların kişilərlə bərabərliyi, çadranın ləğvi, sahibinin razılığı olmadan evə girməyin yasaq olması, qarşılıqlı razılıq əsasında faizin məqbul olması və s. haqqında konkret müddəalar vardı.[38]Mistik-dini xarakterinə baxmayaraq, bu hərəkat müəyyən demokratik elementlərə də malik idi. Belə ki o, mühafizəkar feodal qaydalarına, ölkədəki hüquqsuzluq və despotizmə, hətta müəyyən mənada müstəmləkəçiliyə qarşı yönəlmişdi. Babi üsyanlarının ləğv edilməsinə, Babi təriqət adamlarının xeyli hissəsinin qətl edilməsinə baxmayaraq, bu hərəkat ölkə həyatında, eləcə də ölkənin fikir həyatında təsiri sonrakı onillərdə də qaldı.

Dini həyatda islahat meyli sonrakı onillərdə Bəhailiyin meydana çıxmasında özünü göstərdi. Bu dini-kosmopolit cərəyan bir sıra məsələrdə Babiliyin əksi idi. Əsasını Mirzə Hüseyn Əli Bəhaüllanın (1817-1892) qoyduğu bu cərəyan “mədəniyyət və tərəqqi” naminə üzünü Avropaya çevirən İrandakı komprador burjuaziyanın əhval-ruhiyyəsini ifadə edirdi. Bəhailərin proqramında vahid dünya dili, dünya məsələlərini həll edə biləcək seçkili beynəlxalq şura, vahid dünya dövləti kimi fantastik müddəalar vardı. Bəhailiyin başqa bir cəhəti də dini ritualların son dərəcə sadələşdirilməsi və ifrat müasirləşdirilməsi idi.

Üçüncü amil – bu yüzilin başlarından İranın beynəlxalq münasibətlər və dünya ticarəti sahəsinə daha artıq şəkildə daxil edilməsi, onun başlıca kapitalist ölkələrin siyasi, iqtisadi və mədəni təzyiqinə məruz qalması, yüzilin sonuncu onillərində isə İranın yarım-müstəmləkəyə çevrilməsi xüsusilə təkanverici mahiyyətdə idi. Tipik feodal dövləti olan İran, artıq yeni inkişaf səviyyəsindəki ölkələrlə qarşı-qarşıya gəlmişdi. İran bu dövlətlərlə rəqabət aparmaq iqtidarında deyildi. Ölkənin qarşısında problem yaranmışdı: o, müstəqilliyini və ərazi bütövlüyünü qoruyub saxlamaq üçün hansı yolla getməli idi? Bu yeni problemə yekdil yanaşma yoxdu. İran cəmiyyətinin mühafizəkar hissəsi - əksəriyyət - ənənəvi həyat tərzini və idarəçiliyi saxlamağı tələb edirdi. İranın modernləşməsini istəyən siyasi elitin azsaylı üzvlərinin də dəqiq proqramları yox idi. Dövlət-siyasi, ictimai-iqtisadi, dini, mədəni həyatın modernləşməsi nədən başlanmalı, ənənə ilə islahatçılığın nisbəti necə tapılmalı, İranı iqtisadi və siyasi cəhətdən əsarət altına almaq istəyən dövlətlərlə necə münasibət qurulmalı, eyni zamanda cəmiyyətin yenidən qurulması üçün onların nümunəsindən necə bəhrələnmək olardı? Bu və bunun kimi aktual suallara cavab tapılmalı idi.

Yuxarıda deyildiyi kimi, Türkmənçay müqaviləsi (1828) və ona əlavə edilmiş ticarət haqqında xüsusi sənəd bir sıra ərazilərin Rusiya hökmranlığı altına keçməsi ilə məhdudlaşmadı. İran böyük miqdarda savaş təzminatı ödəməli oldu; bu ölkə Xəzərdə hərbi donanma saxlamaq hüququnu itirdi; amma Abbas Mirzənin vəliəhdliyi və sonradan “qanuni hökmdarlığı” təsdiq edildi; Rus tacirləri bütün İran ərazisində sərbəst ticarət etmək hüququ qazandı; İran ərazisindəki Rus təbəələrinə məxsus yaşayış yerləri və anbarlara toxunulmazlıq hüququ verildi və s.[39] Rus hökuməti İran bazarına daxil olmaq üçün ilkin addımlarını atmağa başladı. Amma tezliklə məlum oldu ki, hərbi-siyasi üstünlük qazanmış Rusiyanın özünün, xüsusilə özəl sərmayənin İranı iqtisadi cəhətdən istismar etmək imkanları məhduddur. İqtisadi-maliyyə imkanlarının məhdudluğu hətta yüzilin sonlarında belə mühüm problem olaraq qalırdı. 1897-ci ildə hərbi nazir çara yazdığı gizli məktubda göstərirdi: “Biz gərək unutmayaq ki, bu gün İranın bizim üçün siyasi və iqtisadi önəmi olmasa da, bizim uşaqlarımız və nəvələrimiz üçün onun önəmi bir neçə dəfə artacaq. Biz hələ mədəni cəhətdən hətta dövlətin qüdrətli dəstəyi ilə belə olsa, o qədər güclü deyilik ki, Azərbaycan, Tehran, hətta Xorasan bazarları ilə bacara bilək.” [40] Maliyyə naziri isə 10 ildən sonra yenidən vəsaitin çatışmadığından şikayət edir, “xaricilərin ələ keçirməməsi üçün konsessiyalar əldə etməyin” mənasız olduğunu deyirdi, çünki onlar “vəsait çatışmazlığı üzündən onsuz da istifadəsiz qalacaq.”[41] İngiltərənin artan fəallığı qarşısında Rusiya hökuməti bəzi, özəlliklə siyasi-hərbi önəmi olan sahələrdə fəallıq göstərmək məcburiyyətində qaldı. XX yüzilin başlarına doğru Rusiyanın İrandakı ən böyük layihələri Xəzərin cənubunda balıq ovu konsessiyası (1873), Kazak briqadasının təşkili (1879), Rus Uçot-Kredit bankı (1890), Təbriz şosse yolunun çəkilişi konsessiyası (1902) idi. Rusiyanın mövqeyinin möhkəmlənməsində, ölkənin quzeyində əslində hakim mövqeyə sahib olmasında çar hökumətinin şaha verdiyi borcların da mühüm rolu oldu.[42]

60-70-ci illərdə İngilislər şah hökumətindən bir sıra önəmli konsessiyalar almağa başladılar. Baron Reuter’ə verilən konsessiya əsasında teleqraf xəttinin çəkilməsi ilə ölkənin Təbriz, Tehran, İsfahan kimi inzibati və iqtisadi mərkəzləri arasında teleqraf əlaqəsi yarandı. Amma bu layihə İran üçün böyük miqdarda borcun yaranması ilə nəticələndi. Üstəgəl, bu xəttə xidmət İngilis hökumətinə ölkənin geniş və əhəmiyyətli ərazisinə nəzarət imkanı verirdi. 1872-ci ilin mayında böyük rüşvət müqabilində 70 illiyə verilmiş başqa bir konsessiya artıq teleqraf işinin sərhədlərini aşır, ölkənin bir sıra sahələrinin İngiltərənin nəzarətinə keçməsinə şərait yaradırdı. Bu konsessiya, İngilislərə Xəzər dənizindən İran körfəzinədək dəmiryol xətti çəkmək, onun qollarını ölkənin müxtəlif şəhərləri və əyalətləri ilə birləşdirmək, ölkənin bütün ərazisində şosse yolları çəkmək haqqı verirdi; daş kömür, dəmiz filizi, mis, qurğuşun, neft və başqa yataqların kəşf və istismar edilməsi, dövlət meşələrindən istifadə, yeni suvarma qurğularının inşaası, istehlakçılara suyun satılması da bu layihəyə daxil idi. Reuter çayların istiqamətini dəyişdirmək, bəndlər qurmaq, artezian quyuları qazmaq, suvarma kanalları çəkmək imkanı əldə edirdi. Bu konsessiya çərçivəsində ona bank yaratmaq, qaz və başqa zavodlar, dəyirmanlar tikmək, eləcə də Tehranın abadlıq işləri ilə məşğul olmağa icazə verilirdi. Bütün yollar, poçt və teleqraf Reuter’in ixtiyarına keçirdi. Əlavə olaraq gömrük 20 min funt sterlinq müqabilində 20 illliyə Reuter’in idarəsinə verilirdi. Bu konsessiya o qədər geniş sahəni əhatə edirdi ki, müasirlərin təəccüb və etirazına səbəb oldu. Hətta Lord Curzon onu “dövlətin bütün sərvətlərinin xaricilərə görünməmiş və ən əlahiddə şərtlərdə satışı faktı” kimi qiymətləndirdi.[43] Konsessiya haqqında saziş imzalanandan az sonra çar hökuməti ona qəti etirazını bildirdi. Rusiya imperatoru, xarici işlər naziri və səfirin ultimativ məktublarından sonra şah bu sazişi ləğv etməli oldu.

1890-cı ilin martında tütünün istehsalı, satışı və ixracı haqqında İngilis Mayor Talbota verilmiş inhisar da eyni taleyi yaşadı. Amma bu konsessiyanın ləğvi Rus hökumətinin təzyiqlərindən daha çox xalqın etiraz hərəkatı ilə bağlı idi.

1889-cu ildə Baron Reuter əvvəlki konsessiyada olan bank yaratmaq və faydalı qazıntılardan istifadə etmək inhisarı haqqında maddələri əhatə edən yeni konsessiya almağa müvəffəq oldu. Şahənşah Bankı adlanan bu bank tezliklə quruldu və 1928-ci ilədək dövlət bankı funksiyasını yerinə yetirdi. Ölkədə yalnız bu bank istiqraz buraxmaq haqqına sahib idi.

1901-ci ildə isə İngilis maliyyəçisi d’Arsy kiçik məbləğ müqabilində beş quzey əyaləti istisna olmaqla İranın bütün ərazisində neft yataqlarının istismarı haqqında konsessiya aldı. Bu konsessiya əsasında sonrakı onillərdə ölkənin siyasi həyatında həssas rol oynamış İngilis-İran neft şirkəti yaradıldı.

Ölkənin müstəqilliyinin qorunmasında İngiltərə-Rusiya rəqabətinin balanslaşdırıcı amil kimi müstəsna rolu olmasına baxmayaraq, XX yüzilin başlarında bu rəqabət İranı yarımmüstəmləkəyə çevrilməkdən xilas edə bilmədi. Bu yarımmüstəmləkə statusu İngiltərə ilə Rusiya arasında 1907-ci ilin avqustunda İranın nüfuz dairələrinə bölünməsi haqda müqavilədə öz əksini tapdı. Ölkənin quzey hissəsi (Qəsre-Şirin – İsfahan - Yəzd - Zülfuqar xətti üzrə) Rusiyanın, güney hissəsi (Bəndər-Abbas – Kirman – Bircənd – Qazik xətti üzrə) isə Britaniyanın fəaliyyəti üçün rəqabətsiz zona hesab edildi. Ortada qalan ərazi neytral zona elan edilirdi.

Britaniya, Rusiya və başqa Avropa ölkələrindən iqtisadi-maliyyə asılılığı ölkənin iqtisadi inkişafı qarşısında mühüm əngəl olmaqdan başqa, ölkənin siyasi həyatını da paralizə etməkdə idi. Şah sarayı da qismən bunun fərqində idi. Rus və İngilis hökumətlərinin təzyiq və qadağalarına etiraz edən Nəsrəddin Şah, 1888-ci ilin oktyabrında Rusiya səfirinə yazırdı: “Heç bir ölkə İranın bu gününə düşməyib. İngiltərə və Rusiya bizim hər hərəkətimizi çox diqqətlə izləyir. Ölkənin güneyinin rifahı və çiçəklənməsi üçün, məsələn, yol çəkilişi kimi tədbirlərimiz Rus hökumətinin etirazına səbəb olur. Biz İranın quzey, batı və doğusunda yolların çəkilişinə başlayanda İngilislər deyirlər ki, bu, Rusiyanın maraqları xatirinə edilir. Biz yollar çəkmək, fabriklər tikmək, ərazilərimizin və təbəələrimizin rifahı qayğısına qalmaq istəyirik. Rus və İngilis hökumətlərinin nə haqqı var bu cür bəyanat və tələblərlə bizə müraciət etsin?” [44] Şahın bu şikayətinə baxmayaraq, maliyyə və siyasi bağlarla Avropa dövlətlərinin nəzarəti altına düşmüş şah hakimiyyəti bu ölkənin yarım-müstəmləkəyə çevrilməsinə qarşı mübarizə aparmaq iqtidarında deyildi. İran cəmiyyəti ildən-ilə dərinləşən böhrana XIX yüzilin son onillərində baş verən hərəkat və üsyanlarla narahatlığını ifadə edirdi.

Yuxarıda adı çəkilmiş tənbəki inhisarı cəmiyyətin çeşidli təbəqələrinin etirazına səbəb oldu. Mayor Talbota verilmiş konsessiyaya görə, tənbəki istehsalı ilə məşğul olan hər bir kəs Talbotun qurduğu inhisarçı şirkətdə qeydiyyatdan keçməli, bu şirkətin icazəsi olmadan istehsal etdiyi məhsulu sata bilməzdi. Şirkətə tənbəkinin qiymətini müəyyən etmək səlahiyyəti də verilmişdi. Şirkət ona verilmiş bu imtiyazlardan yararlanmaq üçün fəal hərəkətə keçdi. Bu şirkətin hərəkətləri ilk növbədə yerli istehsalçılar və tacirlərin iqtisadi maraqlarına zərbə vururdu. Amma inhisarçının hərəkətləri o qədər qıcıqlandırıcı oldu ki, cəmiyyətin digər təbəqələri də ona mənfi münasibətini bildirməli oldu. Şiraz ruhaniləri bu şirkətin fəaliyyətinə etiraz edərək, inhisarın ləğv edilməsini tələb etdilər. “Tənbəki üsyanı” adı ilə tarixə keçmiş bu hərəkat ən yüksək səviyyəsinə Azərbaycanda çatdı. 1891-ci ilin avqustanda vəliəhdin sarayı qarşısında nümayiş təşkil edən etirazçılar inhisarın ləğv edilməsini tələb etdilər, əks təqdirdə hökuməti İngilis konsulluğunun binasını yandırmaqla hədələdilər. Təbrizli müctəhid Hacı Cavad Ağa fətvasında bildirdi ki, həbsə atılsa belə tənbəki inhisarına qarşı təbliğatdan əl çəkməyəcək. Əmir Nizam və yerli ruhanilər də bu müctəhidin tələblərinə qoşuldular və şaha göndərdikləri məktubda bu inhisarın ləğv edilməsini tələb etdilər. Şah sarayının Təbrizə qoşun yeritməsi ilə etirazlar dayanmadı. Əksinə, o, Xorasan, İsfahan və başqa əyalətlərə yayıldı. Hərəkatı müdafiə edənlər sırasında bəzi yerli valilərin və müctəhidlərin olması diqqəti çəkir. Əhali müctəhidlərin fitvalarından sonra tütünü boykot etdi. Tehran və yerlərdə şah hakimiyyəti ilə əhali arasında toqqoşmalardan sonra şah sarayı məsələnin ciddiliyini anladı və 500 min funt sterlinq cərimə ödəmək müqabilində Talbota verilən inhisarı ləğv etməli oldu. Talbotla sazişin birtərəfli ləğvi qarşılığında şah hökuməti Şahənşah Bankından böyük miqdarda borc almalı oldu. Bu hökumətin aldığı ilk xarici borc idi.[45]

Iranın xarici dövlətlərlə əlaqələrinin artması, qapalı feodal cəmiyyətinin dünyaya açılması gedişində ətraf ölkələrdən, Avropadan yeni ideyalar İrana sızmaqda idi. Yuxarı təbəqələrin nümayəndələri diplomat və rəsmi şəxslər kimi, ya da təhsil almaq üçün xarici ölkələrə gedərkən bu ölkələrin dövlət quruluşunu, iqtisadiyyatını, elmi-texniki, eləcə də mədəni nailiyyətlərini görüb, qayıtdıqdan sonra bu keyfiyyətlərin İranda da olmasını arzu edir, hətta onların bəzi elementlərinin ölkədə tətbiq edilməsinə çalışırdılar. Hakim elitin məhdud bir hissəsində Qərbi təqlid etmək meyli (məsələn, Əmir Kəbir islahatları kimi) özünü göstərirdi. XIX yüzilin 70-ci illərindən etibarən, canlı təmasların artması gedişində təqlidçilik ruhu Qərb maarifçiliyi ideyalarına daha yaradıcı yanaşma ilə əvəz olundu. İstibdada son qoymaq, qanuna əsaslanan ədalətli cəmiyyət, maarifçi mütləqiyyət, daha sonra isə konstitusiyalı monarxiya kimi ideyalar ayrı-ayrı İran maarifçilərinin əsərlərinin əsas mövzusuna çevrildi.

Qərb maarifçilik ideyalarının İranda yayılmasında Mirzə Fətəli Axundzadənin və onun “Kəmalüddövlə məktubları”nın mühüm rolu oldu. Eyni zamanda Axundzadəni özününkü bildiklərindən onun fikirlərindəki Türklüyə zidd, İrançılıq meylləri İrandakı oxumuş kəsimə güclü təsir etdi. İranın müasirləşməsini arzu və tələb edən şəxslərin əksəriyyəti Mirzə Fətəlini özünün müəllimi sayır, onunla sıx münasibətdə idi. Mirzə Yusif Xan Müstəşarüddövlə, Mirzə Melküm Xan, Cəlaləddin Mirzə kimi müasirləri Mirzə Fətəliyə yazdıqları məktublarda onun əsərlərindən ilham aldıqlarını göstərirlər.[46]

XIX yüzil İran fikir həyatındakı yeniliklərin ən bariz təzahürləri Mirzə Yusif Xan, Mirzə Melküm Xan, eləcə də Zeynalabdin Marağayi və Əbdürrəhim Talıbovun əsərlərində özünü göstərir.

Mirzə Yusif Xan uzun müddət Rusiya, Türkiyə və Fransada diplomatik xidmətdə olmuş, ölkə daxilində isə yüksək dövlət vəzifələri tutmuşdur. Xaricdə yaşaması onun dünyagörüşünün formalaşmasına təsir etmiş, dövrün inkişaf etmiş ölkələri ilə İranın vəziyyətini müqayisə etmək imkanı vermişdir. Onun kiçik həcmli “Yek kələme” (“Bircə söz”, 1871) əsəri radikal siyasi fikirləri özündə əks etdirən ilk əsərdir. O, inkişaf yoluna çıxması üçün İranın konstitusiyalı monarxiyaya çevrilməsini zəruri sayır. Mirzə Yusif Xan dövlətin bütün siniflərin maraqlarını təmsil etməli olduğu ideyasını müdafiə edir. İlk dəfə olaraq müəllif, demokratik seçki sistemindən, siyasi partiyaların varlığı, qanun qarşısında hamının bərabər olması, əhalinin ümumi təhsil zərurətindən bəhs edir.[47] O da yeni əlifbanın qəbul edilməsi fikrini dəsdəkləyənlərdən olmuşdur. Bu əsər mühafizəkar dairələrin qəzəbinə səbəb olmuş, şahın fərmanı ilə onu 1879-cu ildə “kitabını başına döyə-döyə” öldürmüşlər.

İsfahan Culfasının Erməni əsilli Müsəlman ailəsində anadan olmuş Mirzə Melküm Xan (1833-1908) kiçik yaşlarından Parisə oxumağa göndərilmiş, orada mükəmməl təhsil aldıqdan sonra vətəninə qayıtmış, buradakı bərbad vəziyyətlə üzləşmişdir. Az sonra, 1859-cu ildə gənc Melküm Xan yerli mason lojasını (“Fəramuşxana”) qurur. Bu loja ilk əvvəllər işini çox uğurlu başlayır, ona yüksək dövlət vəzifələri tutan əyanlar, mütərəqqi fikirli hərbçilər, Darəlfünunun tələbələri üzv yazılırlar. Onun fikrinə görə, loja İranda siyasi həyatın fəallaşmasına səbəb olmalı idi. Şah özü nazirlərini, saray əyanlarını bu təşkilata qatılmağa təşviq edir. Lakin az sonra lojanın (əslində Melküm Xanın) islahatlar proqramı – dövlət şurasının yaradılması, qanunverici və icra orqanlarının, Avropa diplomatik metodların qəbulu, ordunun yenidən qurulması, xarici ticarətin yaxşılaşdırılması tədbirləri, istehsal müəssisələrinin qurulması və b. – mühafizəkar dairələrin müqavimətinə rast gəlir. Lojanı İngilis kəşfiyyatının yerli təşkilatı, dinsizlik yuvası elan edirlər. Yeni yaradılmış dövlət şurası buraxılır, “Fəramuşxana” qapadılır, onun üzvlərinin xeyli hissəsi xaricə, fəxri sürgünə göndərilir. [48] Onların arasında Mirzə Melküm Xan da Bağdada diplomatik xidmətə göndərilir. O, ömrünün sonunadək kiçik aralıqlarla xaricdə İranı təmsil edir, İtaliyada səfir vəzifəssində ikən vəfat edir.

Mirzə Melküm Xan yazdığı çoxsaylı əsərlərdə, eləcə də Londonda nəşr etdirdiyi “Qanun” dərgisindəki məqalələrində İranın gələcəyini Avropa dəyərlərini qəbul etməkdə görürdü. Onun Avropalaşmaq strategiyasına ilk növbədə Avropa qanunvericilik və texniki nailiyyətlərinin əxz edilməsi, konstitusiyalı monarxiya rejiminin tətbiqi, mütərəqqi monarxın olması, əlifbanın dəyişdirilməsi kimi ideyalar daxil idi. O, xarici sərmayənin ölkəyə cəlb edilməsi və xarici mütəxəssislərin dəvət edilməsinin qəti tərəfdarı idi. Mirzə Melküm Xan həm də feodal idarəçilik sisteminin ən fəal tənqidçilərindən idi. İranın siyasi cəhətdən yenidən qurulması üçün İranın bu görkəmli fikir adamına görə aşagıdakılar zəruri idi: milli məclisin yaranması; qanunverici və icra orqanlarının ayrılması; ölkə vətəndaşlarının şəxsiyyətinin, şərəfinin və əmlakının qorunması; yeni təlim sistemi əsasında qurulacaq dünyəvi məktəblər vasitəsilə elm və təhsilin yayılması; cismani cəzaların ləğvi, ehtiyat tədbirləri və cəzalar kodeksinin tətbiqi; doğumun artırılması və ölümün azaldılması vasitəsilə millətin dirçəlməsi; ölkənin qorunması üçün nizami ordunun yaradılması; xalqın sərvət və əmlakının artırılması üçün tədbirlərin görülməsi.[49]

Iran maarifçiliyinin digər görkəmli nümayəndəsi Əbdürrəhim Talıbovdur (Talıbi-Nəccarzadə, 1834-1911). Gənc yaşlarından anadan olduğu Təbriz şəhərindən çıxan Əbdürrəhim demək olar bütün həyatını mühacirətdə keçirmiş, Tiflisdə təhsil aldıqdan sonra müxtəlif işlərdə çalışmış, daha sonra Dağıstanın Temurxanşura şəhərində yerləşmiş, orada da vəfat etmişdir. Onun fikirləri Məşrutə inqilabının yetişməsində böyük rol oynamış, əsərləri Fars nəsrinin inkişafında mühüm mərhələ olmuşdur.[50]

(ardı)

Talıbov, yaradıcılığının ilk dövründə İran ictimaiyyətini Qərb siyasi-ictimai təlimləri və Qərbin elm və texnika sahəsindəki nailiyyətləri ilə tanış etməyə çalışmışdır. Bu məqsədlə o, Fransız maarifçilərinin əsərlərini Farscaya tərcümə edib yaymışdır. Yazdığı orijinal əsərlərdə isə müəllif alovlu İran millətçisidir. Talıbov qəti əmindir ki, “əsas məsələ İranlıların milli şüurunu, onlarda şəxsi ləyaqət hissini oyatmaqdır”.[51] İranın irəliləməsinin qarşısını alan birinci səbəb kimi o, dini və din xadimlərini göstərir. Onun fikrincə, ruhanilər cəmiyyətin mənəvi həyatı üzərində hakimdirlər; onlar ölkənin ən böyük torpaq sahibləri və sələmçiləridirlər; öz mülklərini bəst, yəni müqəddəs elan edən ruhanilər əhalini qəddarcasına istismar edir, ölkənin özləri kimi başqa tör-töküntülərinə və istismatçılarına himayədarlıq edirlər. Talıbov İranın ikinci böyük bəlası kimi despotik rejimi ən sərt şəkildə tənqid edir, hakimiyyətdə təmsil olunanları “vicdansız” adlandırır. Geriliyin üçüncü səbəbi kimi o, milli iqtisadiyyatın aqrar xarakterini, kəndlinin feodaldan tam asılı olduğunu göstərir.[52]

Hacı Zeynalabdin Marağayi 1837-ci ildə Marağada zəngin tacir ailəsində anadan olmuş, ilkin dini təhsilini bitirdikdən sonra Qafqaza (Kütaisə) gəlmiş, daha sonra Krıma gedib, orada da ticarətlə məşğul olmuşdur. Burada yaşayarkən Rus dili və ədəbiyyatını öyrənmiş, tərcümə ədəbiyyatı vasitəsilə Avropa siyasi fikrini əks etdirən əsərlərlə tanış olmuşdur. Marağayinin yazdığı üç cildlik “İbrahim Bəyin səyahətnaməsi” əsərinin birinci cildi 1897-ci ildə çap olunmuşdur. Bu əsər roman janrında yazılsa da ictimai-siyasi traktatdır. XIX yüzilin sonları İran maarifçiliyinin ən görkəmli nümunələrindən biridir. “Səyahətnamə” İrandakı mövcud siyasi-ictimai vəziyyəti, despotik idarəçiliyi, xürafatı tənqid etdiyinə görə İranda yasaqlanmışdı. Onun tənqidi Axundzadə, ya Mirzə Melküm Xanın əsərlərindəki tənqidlə səsləşir, ölkənin geriliyinin aradan qaldırılmasına yönəlmiş ideyalar təxminən eynidir. Diqqət çəkən fərqlərdən birisi Yapon inkişaf modelinə heyran olan müəllifin əlifbanın dəyişməsinin zəruri hesab etməməsi, “əlifbanın çətinliyinin mətləbə dəxli olmadığını” göstərməsidir.[53] Mirzə Melküm Xandan fərqli olaraq müəllif, Qərb meylli deyil, Qərbin ölkələrinin daxili işlərinə qarışmasına, İran iqtisadiyyatına sərmayə qoyulmasına qarşıdır. Mövzumuz üçün maraqlı olan ən diqqətçəkən cəhət odur ki, Marağayinin tarixi keçmiş konsepti Axundzadənin tarixi görüşləri ilə üst-üstə düşür.

Əsərin qəhrəmanı, İbrahim Bəy - əslində müəllifin idealı – qatı İran millətçisidir. Onun “iranlılıq təəssübü” o qədər güclüdür ki, “özünü tanıyan gündən etibarən İsgəndərin İrana qoşun yeridib, oranın bir çox şəhərlərini xaraba qoyması və qədim İranın paytaxtı olan İstəxr şəhərinə od vurması, Daranın öldürülməsi üzündən İsgəndər adını dilinə gətirmək istəməzdi.” Misirdə yaşayan bu şəxs “əgər İsgəndəriyyə şəhərindən ad çəkmək məcburiyyətində qalsaydı da, onu “Misir torpağının limanı” adlandırardı.[54] Müəllif hazırki bərbad vəziyyətə qarşı qədim İranın “dünya sivilizasiyasının mərkəzi” olması fikrini qoyur. “Möhtərəm cənab” adı ilə ideallaşdırdığı bir ziyalı deyir:”Axı məgər bu haman İran deyil ki, bir gün bütün yer üzünün gülşəni və cənnətin nümunəsi idi?! Bəs nə üçün indi otlu, tikanlı çöl-biyabana çevrilmişdir? Məgər bu torpaq əsrlər boyu dünya mədəniyyətinin beşiyi olan müqəddəs torpaq deyil?! Bəs necə oldu ki, onun vaxtı ilə başqalarının tərbiyəçisi olan əhalisi indi tərbiyəsiz adlandırılır?! İranlılar öz elm və mədəniyyəti ilə geniş şöhrət qazandıqları zamanlarda Avropa xalqları divlər və yırtıcı heyvanlar kimi vəhşiyyət dövrünü keçirirdilər. Pişdadilərin ədalətli qanunları indi də adil hökmdarlar üçün örnək ola bilər. Ənuşirvanın ədalətinin şöhrəti hələ də dünyada səslənir.”[55] İbrahim Bəy - Zeynalabdin Marağayi üçün İran tarixinin ən möhtəşəm dövrü Əhəməni və Sasanilərin hökmranlığı dövrüdür. Müəllifə görə, “Pişdadi sülaləsinin ilk padşahı olan Kəyumərsdən tutmuş Sasani sülaləsinin sonlarınadək bu abad ölkə ədalətin mənbəyi olmuş, onun saçdığı mədəniyyət işıqları başqa ölkə xalqlarının gözünü qamaşdırmışdır.”[56] Müəllif, “cənnətməkan” Firdovsini çox vəsf edir, çünki o, “bir millətin (Farsların – N.N.) ölmüş dilini diriltdi, millətin tarixinə dəyərli xidmət etmiş oldu.” Müəllif elə buradaca Qəznəli Sultan Mahmudu pisləməyi uyğun görür, Firdovsiyə mükafat vədi deyilən əfsanəni “boş vəd” adlandırır.[57] Zeynalabidin Marağayi İran tarixinin ən möhtəşəm dövrlərindən birini də Səfəvilərin, xüsusilə Şah Abbasın hökmranlığı dövrü sayır, onları vəsf edir, Çingiz övladlarının hakimiyyəti dövrünü isə bədbəxtliklər dövrü sayır.[58]

Əsərin üçüncü cildində müəllif “bıçağın sümüyə dayandığını” bildirib, Qacarları və Qacar hakimiyyətini nəzərdə tutaraq haray çəkir: “Ey Çingiz tayfasının qalıqları! Bilin və agah olun ki, sizin hökmranlıq dövrünüz başa çatmışdır.”[59] Hakimiyyətin mənşəyinə bu cür etnik yanaşma “İbrahim Bəyin səyahətnaməsi” üçün xarakterik deyildir. Əsərdə İran bütöv olaraq ələ alınır, ölkənin etnik quruluşu haqqında demək olar heç nə deyilmir. Əsərin bir yerində etnik münasibətlər haqqında kiçik işarə var. Romandakı surətlərdən biri deyir ki, “bunlarla işiniz olmasın, Türkdürlər. Bunlar sadəlövh və tərbiyəsiz olurlar.”[60] Əsərin üçüncü cildi, müəllifin tərcümeyi-halı haqqında hissədə isə müəllif özünü təqdim edir:”Əlqərəz, başdan ayağa günahkar olan bu müəllif Zeynalabdin ibn-Məşədi Əli ibn-Hacı Rəsul ibn-Hacı Abdulla ibn-Həmzə Xan Savucbulaq Kürdlərindən və o mahalın xanlarından idi.”[61]

İranın fikir həyatına mühüm təsiri olmuş görkəmli mütəfəkkirlərin ideyalarının nəzərdən keçirilməsi ilə yanaşı, dövri mətbuatda yer almış mövzuların qısaca araşdılmasının da mühüm önəmi var. Iranda ilk qəzet – “Ruznameye-vəqayeye-ittifaqiyye” 1851-ci ildə Əmir Kəbirin təşəbbüsü ilə Tehranda çıxmağa başladı. Ondan yeddi il sonra isə Təbrizdə başqa bir rəsmi dövlət qəzeti çıxdı. Bu qəzetin adındakı “Azərbaycan” sözü dəyişməz qalsa da, o, müxtəlif dövrlərdə müxtəlif adlarla – “Əxbare-darüssəltəneye-Azərbaycan”, “Ruznameye-məmləkəte-məhruseye-Azərbaycan”, “Ruznameye-melliye-məmləkəte-Azərbaycan” çıxmışdır. 1893-96-cı illərdə isə Təbrizdə “Nasiri” adlı başqa qəzet çap edilmişdir. [62]Bu qəzetlərin səhifələri əsasən saray məlumatları, şahın səyahət və ov səfərləri, vəliəhdin müxtəlif tədbirləri haqqında xəbərlərlə, dövlət adamlarının mənasız tərifləri ilə doldurulurdu. Xarici xəbərlər də eyni dərəcədə maraqsız idi. Qəzetin çapını təmin etmək üçün məmurlara bu qəzetə abunə olmaq tapşırılırdı. Buna baxmayaraq orta əsrlər feodal zeyniyyətinin və dini fanatizmin hökm sürdüyü şəraitdə, mürtəce ruhanilərin qəzet oxumağı haram buyurduqları bir vaxtda qəzetlərin bu cür çıxması belə mütərəqqi iş sayılmalıdır. Bu mənasız rəsmi qəzetlər gələcək mütərəqqi mətbuatın yaranmasına zəmin hazırlayırdı.[63]

Uzun müddət özəl qəzetlərin çıxmasına icazə verməyən şah hökuməti nəhayət 1880-ci illərdən etibarən xüsusi nəzarət olmaqla qeyri-rəsmi, qeyri-dövlət qəzetlərinin çıxmasına icazə verdi. Ölkənin başqa yerləri ilə yanaşı Təbrizdə də özəl qəzetlər meydana çıxmağa başladı. 1880-ci ildə “Təbriz”, 1884-cü ildə isə “Mədəniyyət” adlə qəzetlər çıxmağa başladı. Bunlar özəl olmasına baxmayaraq, ölkədəki real vəziyyəti olduğu kimi işıqlandıra bilməzdi. İctimai-siyasi fikri əks etdirmək və ona təsir etmək baxımından xarici ölkələrdəki mühacirlərin nəşr etdiyi qəzetlərin rolu böyük idi. Xaricdəki mühacir qəzetləri arasında həm davamlı çıxdığına, həm də məzmununa görə “Əxtər” (İstanbul, 1875-ci ildən), “Şahsevən” (İstanbul,1888-ci ildən), “Qanun” (London, 1890-cı ildən), “Hikmət” (Qahirə, 1892-ci ildən), “Həblülmətin” (Kəlkətə, 1893-cü ildən) fərqlənirdi. Sonuncu qəzetin çıxmasına Bakı milyonçusu Zeynalabdin Tağıyev də maddi yardım etmişdir. Bunlardan birinci, ikinci və dördüncü qəzetlərin təsisçi və əsas yazarları Türklər idi. Həm ölkə daxilində, həm də ondan xaricdə çıxan qəzetlər istisnasız olaraq Farsca idi.

Mühacir qəzetləri mövzu seçimi və mövzuların əks olunmasında nisbətən sərbəst idilər. Mühacir qəzetləri İran həyatına ayna tutmağa çalışmış, ölkənin ən aktual problemlərinə toxunmuşdur. Mühacir ədəbiyyatında (Mirzə Melküm Xan, Əbdürrəhim Talıbov, Zeynalabdin Marağayi və b.) qaldırılan mürtəce feodal rejiminin zülmü, imperialist ölkələrin soyğunçuluğu, despotik hakimiyyətin konstitusiyalı quruluşla əvəz edilməsi, ölkədə islahatların keçirilməsi, xüsusilə yeni təhsil sisteminin yaradılması zərurəti kimi məsələlər qaldırılırdı. Məhəmmədəli Tərbiyət “Əxtər” qəzetinin əhəmiyyəti haqqında sonralar yazırdı: “Mədəniyyət şüası “Əxtər” səhifələrindən xalqın ürəyinə saçdı. Qəzet oxumaq marağı ondan nəşət etdi. “Əxtər” həmişə öz varlığının bütün dövrlərindən mərifətli insanların məclislərində bir çıraq kimi nur saçırdı.”[64] İran hökuməti və diplomatik nümayəndəlikləri bu qəzetlərdən məmnun olmadıqları üçün yerli hökumətlərə təzyiqlər edir, bu qəzetlərin nəşrinin dayandırılmasına nail ola bilirdi.

Diqqəti çəkən mühüm cəhətlərdən biri də bu idi ki, mühacir qəzetləri ölkənin mövcud vəziyyətinə qarşı İranın “möhtəşəm keçmişini” qoyur, ondan ibrət almağa, İran vətənsevərlərini birlik yaratmağa və fəal olmağa çağırırdı. “Qanun” qəzeti ölkə hakimlərini “yırtıcılar”, “məvacib quzğunları” adlandıraraq yazırdı: “Onlar Cəmşidin səltənət sarayını hərrac bazarına çevirmişlər...[Onlar] xalqın hüququnu, ölkənin ticarətini, dövlətin istiqlaliyyətini çox aşağı qiymətə satdılar.”[65] Fars dili və ədəbiyyatının təbliği də vətən və millət şüurunun yaranmasında həssas amil hesab edilirdi.

Güney Azərbaycanda milli həyatın gedişatının ən yaxşı göstəricisi təhsil sistemindəki durumun araşdırılması ola bilər. XIX yüzildə də ənənəvi məktəb və mədrəsələr yüksək səviyyəli savad və dünyəvi biliklər deyil, dini məfkurə və feodal ideologiyası, itaətkarlıq, şahpərəstlik aşılayırdı. İran maarifçi mütəfəkkirləri əski təhsil sistemini ölkənin geriliyinin əsas səbəblərdən biri, eyni zamanda müasir təhsili inkişafın əsas vasitəsi hesab edirdilər. İranın qabaqcıl ziyalılarının istisnasız olaraq hamısı əsərlərində maarifin mövcud bərbad vəziyyətinə və onun dəyişdirilməsi zərurətinə xüsusi önəm verirdilər. Onlar təhsilin ruhanilərin inhisarından alınıb, dövlətin vəsaiti hesabına müasir dünyəvi təhsil ocaqlarının yaradılmasını tələb edirdilər. XX yüzil boyu durum demək olar ki, əvvəlki kimi qaldı, yalnız 80-90-cı illərdə bəzi yeniliklər özünü göstərməyə başladı.

1877-ci ildə Təbriz dövlət mədrəsəsi açıldı. Bu, bir qədər əvvəl Tehranda yaradılmış darülfünun tipli ali təhsil müəssisəsi sayılırdı və ona bəzən “Təbriz darülfünunu”, ya “Müzəffəriyyə mədrəsəsi” də deyilirdi. Təbriz mədrəsəsində əczaçı, həkim və zabit hazırlanırdı. Mədrəsənin tədris proqramına tibb, həndəsə və hərbi dərslərlə yanaşı, Fars, Ərəb və Fransız dilləri də daxil idi, onu 40-45 tələbəsi vardı.[66] Dövlətin bu və bunun kimi bir neçə təhsil ocağı yaratması ölkənin ehtiyaclarını ödəmək iqtidarında deyildi. Hökumətin və ruhanilərin təhsil sahəsinə qısqanclıqla yanaşmasına baxmayaraq, artan bu ehtiyacı qarşılayacaq fədakar insanlar ortaya çıxdı. Tək Azərbaycanda deyil, bütün İranda yeni özəl təhsil ocaqlarının yaradılması fədakarlığını boynuna götürmüş bu şəxslərin başında Mirzə Həsən Rüşdiyyə gəlir.

Mirzə Həsən Beyrutdakı Fransız müəllimlər institutunu bitirdikdən sonra yeni tipli ilk məktəbini İrəvanda açmışdır. Daha sonra, 1888-ci ildə “Dəbestan” adlı məktəb açan Rüşdiyyə, zahirən ənənəvi təhsil görüntüsünü saxlasa da yeni metodlar tətbiq etmişdir. Burada əlifba səs üsulu ilə öyrədilmiş, fiziki cəza (fələqqə) ləğv edilmiş, sabit dərs qrafiki müəyyən edilmiş, bir sözlə Avropa məktəblərindəkinə yaxın qaydalar qoyulmuşdu. Bu, Təbriz irticaçılarını qəzəbləndirmiş, “Dəbestan” məktəbinin dağıdılmasına səbəb olmuşdur. Bir neçə dəfə yeni metodlu məktəb təşkil etməyə müvəffəq olmuş, amma müxtəlif bəhanələrlə məktəbinin qapadılmasına, hətta talan edilməsinə baxmayaraq, Rüşdiyyə inadla müasir təhsili təmsil edən təhsil ocaqlarının qurulması işini davam etdirmişdir. Tehranda, Təbrizdə, Qumda yaradılmış bu məktəblər təsisçisinin adı ilə “Rüşdiyyə” məktəbləri adlanmışdır.[67]

Rüşdiyyənin davamçılarından Mirzə Hüseyn Kamal 1897-ci ildə Təbrizdə “Mədrəseyi-Kamal” adlı yeni qaydalı məktəb təsis etdi. Amma bu məktəb də uzun müddət davam edə bilmədi, 1903-cü ildə irticaçılar onu qarət etdilər. 1900-cu ildə yaradılmış “Maarif əncüməni” də açıq və geniş fəaliyyət göstərə bilmədi.[68] Beləliklə, yeni metodlu məktəblərin yaranması istiqamətində bəzi addımların atılmasına baxmayaraq, XIX yüzil İran, eləcə də Güney Azərbaycan təhsil sistemi ənənəvi məktəb və mədrəsələrlə təmsil edilmiş oldu. Ən vacibi isə burada əski dərs proqramı və əski təhsil dili (Farsca, qismən Ərəbcə) qaldı. Aşağı siniflər üçün yazılmış iki Türkcə dərslik bu mənada istisnadır. 1893-cü ildə Mirzə Sadıq ibn Molla Əsəd Təbrizi “Dəftəre ədəbiyyə” adlı dərslik nəşr etdirdi. Müəllif uşağa öz ana dilində sadədən mürəkkəbə keçmək yolu ilə təlim verməyi məsləhət görürdü. “Vətən dili” adlı ikinci dərsliyi Mirzə Həsən Rüşdiyyə tərtib etmiş (1894), öz məktəbində istifadə etmişdir.[69] Amma bəzi müəllimlər nəinki ana dilində dərsliklərdən istifadə etmir, hətta Fars dilini “daha tez öyrətmək” üçün dərsdə Türkcə danışmağı belə yasaq edirdilər. [70]

XIX yüzil Güney Azərbaycanda yazılı Türkcə yalnız ədəbiyyatda yaşadı. Məmməd Əmin Rəsulzadə Türklərin Farscaya aludəçiliyi haqqında yazır: “Türkçe konuşulur, Türkçe nutuk edilir, Türkçe va’zlar söylenir. Fakat yazıya gelince hep Farisi kesilir.”[71]

Yüzil boyu ana dilində nəsr əsəri meydana çıxmadı, amma bir neçə şair diqqətədəyər ədəbiyyat nümunələri yaratdılar. Bu şairlər həm ənənəvi divan ədəbiyyatı formalarında, həm də öz mənbəyini aşıq yaradıcılığından alan qoşma, gəraylı formasında əsərlər yazdılar. İkinci qrup ədəbiyyat bir qayda olaraq Türkcə olub, dil sadəliyi, gerçək həyata yaxınlığı ilə birincidən fərqlənirdi. Dövrün ən görkəmli şairləri Mehdi Bəy Şəqqaqi, Məhəmmədxəlifə Aciz, Əndəlib Qaracadaği, Fazil Xan Şeyda, Seyid Əbülqasim Nəbati (ölümü 1852), Məhəmmədbağır Xalxali (1812-1874), Hacı Mehdi Şükuhi (1829-1897), Rza Sərraf (ölümü 1907), Mirzə Əbdülhüseyn Xazin, Mirzə Əli Xan Lə’li (1837-1907) idilər. Bu şairlərin əsərlərində eşq, təbiət kim lirik mövzularla yanaşı, haqsızlıq, zülm və bərabərsizlik, din xadimlərinin tamahkarlığı və mürtəceliyi kimi ictimai mövzular da vardı.[72]

Beləliklə, XIX yüzildə Güney Azərbaycanda fikir həyatı və mədəniyyət mövzusunu yekunlaşdırmış olsaq, millətləşmə istiqamətində bu yüzilin itirilmiş zaman olduğunu göstərməliyik. Oxumuş kəsim arasında hələ Fars dili və ədəbiyyatı ənənəsi hakim idi. Eyni yüzildə Quzeydəki gəlişmələrlə müqayisə etdikdə, Azərbaycanın iki hissəsi arasında fərqin yarandığı görünür. M.Ə.Rəsulzadənin 1912-ci ildə yazdıqları XIX yüzil üçün də keçərlidir: “İran’da Türkler, ne Rusya’da olduğu gibi mahkum ve ne de Türkiye’de olduğu gibi hakim bir millet değildirler. İran Türkleri, asıl İranlı olan Farslarla hukukta müsavi (bərabər-N.N.) vatandaş halinde bulunuyorlar: Aynı hakları, aynı imtiyazları haizdirler; ögeylik çekmezler. Beş yüz seneden beri İran’da hükümran olan padişahlar hep Türk ırkından geldiler; bugün icra-yi saltanat eden Kaçar sülalesi de Türkmen kabilelerinden bir kabileye mensuptur. Fakat İran hükümdarlarının Türk olması Türklere hususi bir imtiyaz bahşetmediği gibi, Fars milletinin tazyikine de sebep olmamıştır.”[73]

XIX yüzil Azərbaycan Türklərinin həyatında dramatik hadisələrlə başladı. Azərbaycanın bir hissəsini Rusiya İmperiyası işğal etdi. Quzey Azərbaycan müstəmləkə rejiminin bütün ağrılarını yaşadı. Rus hakimiyyəti tarixi keçmiş, kültür, din baxımından özündən fərqli bu Müsəlman xalqından, eləcə də onun elitindən şübhələnir, onun dirçəlməsini imperiya maraqları üçün təhlükəli bilirdi. Qraf Vorontsovun Qafqaz canişini olduğu dövrdə yerli “milli kültürə qayğı”sı da məhz bu qorxu ilə izah edilməlidir. Yüzilin sonlarına doğru Quzey Azərbaycan, Avropa bir yana qalsın, hətta qonşu Gürcülər və Ermənilərdən millətləşmə səviyyəsinə görə geri qalmaqda idi. Məsələn, sonuncular Rus hakimiyyətinin verdiyi nisbi üstünlüklərdən istifadə edərək milli şüur problemini yaxşı-pis həll etmiş, artıq siyasi təşkilatlanma mərhələsinə qədəm qoymuş (Qnçaq partiyası, 1885, Daşnaksütyun 1890), milli iradəsini ciddi şəkildə ortaya qoymağa başlamışdılar.

Bununla belə Quzey Azərbaycanda da yeni ziyalı və burjuaziya təbəqələri yaranmağa başlamışdı. Ziyalıların Zərdabi nəsli “zindəganlıq cəngində” uduzmamaq üçün çağırışlar edir, nalə çəkirdi. Bu çağırışlara Hacı Zeynalabdin Tağıyev və bir neçə başqa xeyriyyəçi burjuaziya nümayəndəsi müsbət yanaşıb, təhsil və kültür sahəsində milli ziyalıların təşəbbüsünə dəstək verdilər. Milli kimliyin dərk edilməsi sahəsində bəzi mühüm işlər görüldü. Quzey Azərbaycan kültürü Fars kültür orbitindən əsasən qopdu. Məhdud da olsa milli mətbuat yarandı, anadilli ədəbiyyatda müəyyən irəliləyişlər oldu. Amma hələ millətin yaranmasının iki mühüm ön şərti – tarix şüurunun və millətin gələcəyi ilə bağlı ortaq konseptin formalaşması haqqında iddia irəli sürmək doğru deyil. Bu proses yenicə başlamışdı və onun formalaşması yeni yüzilə qalırdı.

Güney Azərbaycanda isə milli həyat daha sükunətli idi. Qacar hakimiyyətini etnik baxımdan yad saymayan Türk əhalisi arasında XIX yüzildə milli oyanışın təzahürləri hələ görünmürdü. Siyasətdə olduğu kimi, kültür həyatında da əski ənənə davam etməkdə idi.

[1] Ayrıntılı bilgi üçün baxın: Əmine Pakrəvan, Ağa Məhəmməd Xan Qacar, Tehran: Nəşre-ruz, 1363.

[2] Peter Avery, Modern İran, London, 1963, p.30.

[3] Нина Кузнецова, Политическое и социально-экономическое положение Ирана в конце XVIII – первой половине XIX в. – Очерки новой истории Ирана (XIX – начало XX в.),Москва: Наука, 1978, с. 16.

[4] Faruk Sümer, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, I cilt, s.287-288.

[5] Ayrıntılı bilgi üçün baxın: Əminə Pakrəvan, Abbas Mirzə və Azərbaycan, Farscadan çevirən Güntay Cavanşir, Bakı: Qanun, 2010.

[6] И.Ф. Бларамберг, Статистическое обозрение Персии, составленное в 1841 г. СПб, 1853, с.64-67.

[7] G. Curzon, Persia and the Persian Question, vol. 1, Cambridge, 1914, p. 435; М.С. Иванов, Очерк истории Ирана, Москва: Наука, 1952, с. 123.

[8] Baxın: П. A. Риттих, Политико-статистический очерк , С.Петербург, 1896, с. 36.

[9] Л.К Артамонов, Северный Азербайджан. Военно-географический очерк, СПб, 1890, с. 19-20.

[10] Yenə orada, s. 23.

[11] [Владимир] Минорский, Отчет o поездке в Макинское ханство, Материалы по изучению Востока,выпуск 1, СПб, 1909, с. 1-62.

[12] Mary-Jo DelVecchio Good, Social Hierarchy in Provicial İran: The Case of Qajar Maragheh, İranian Studies, X, no 3, Summer 1977, pp. 130-138.

[13] А.И Медведев, Персия. Военно-статистическое обозрение, СПб, 1909, с. 432.

[14] Mehmet Emin Resulzade, İran Türkleri, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1993. s.17.

[15] Yenə orada, s.18.

[16] Vidadi Mustafayev, Cənubi Azərbaycan. Milli şüur (XX əsrin I yarısı), Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 1998, s. 140.

[17] Yenə orada.

[18] Vidadi Mustafayev, Cənubi Azərbaycan. Milli şüur (XX əsrin I yarısı),s.140.

[19] Yenə orada.

[20] Yenə orada, s. 32-33, 140-141.

[21] Yenə orada, s. 32-33.

[22] Yenə orada, s.33-34.

[23] Əminə Pakrəvana görə, Abbas Mirzə vəliəhdliyi dövründə Azərbaycanda vəzifələrin satılmasına qarşı olmuşdur. Əminə Pakrəvan, Abbas Mirzə və Azərbaycan, s. 261.

[24] П.И.Аверьянов, Я. Ф. Шкинский, Отчет о поездки по Северному Адербейджану, Тифлис: Типография Штаба Кавказского военного округа, 1900, с. 19. İcarə-rüşvət sistemi haqqında həmçinin baxın: Атрпет,Мамед-Али Шах. Народное движение в стране Льва и Солнца Александрополь: Ширак, 1909, с.106-129.Rüşvətin dövlət həyatında normaya çevrilməsi haqqında A. Medvedevin verdiyi lətifəyə oxşar təsvir çox maraqlıdır: “Tehrandakı Avropa koloniyasının yaşlı bir Fransiz üzvündən “İranda İngiltərəmi, Rusiyamı daha artıq nüfuza malikdir?” soruşulduqda o, İrandakı pul vahidi qranı nəzərə alaraq deyibmiş:“Rusofillər, ya da anqlofillər deyil, qranofil İranlılar.” А.И Медведев, Персия. Военно-статистическое обозрение, c. 438.

[25] А.И Медведев, Персия. Военно-статистическое обозрение, c. 419, 457.

[26] Yenə orada, s. 421, 457.

[27] Нина Кузнецова, Политическое и социально-экономическое положение Ирана в конце XVIII первой половине XIX в.,c. 24-25.

[28] Vidadi Mustafayev, Cənubi Azərbaycan. Milli şüur (XX əsrin I yarısı),s. 36.

[29] Л.К.Артамонов, Северный Азербайджан. Военно-географический очерк,с. 78-79.

[30] Əminə Pakrəvan, Abbas Mirzə və Azərbaycan, s.47-49, 60-94 və b. s.

[31] Təfərrüat üçün, məsələn, baxın: Fereydun Adəmiyyət, Əmire-Kəbir və İran, Tehran, 1969.

[32] А.И Медведев, Персия. Военно-статистическое обозрение, c. 421.

[33] Ruhanilərin siyasi fəaliyyət haqqında müfəssəl bilgi üçün, məsələn, baxın: Hamid Algar, Religion and State in İran. 1785-1906. The Role of Ulama in the Qajar Period, Berkeley- Los Angeles, 1969; Michael Fischer, İran from Religous Dispute to Revolution, Cambridge: Harvard University Press, 1980.

[34] Hamid Algar, İranın Dini Düşüncesinde Değişim ve Devrim, İslam’da Gelenek ve Yenileşme sempozyumu,İstanbul: TDV yayınları, 1996, s. 212.

[35] А.И Медведев, Персия. Военно-статистическое обозрение, c. 425.

[36] Yenə orada, s. 423, 432.

[37] Л.К.Артамонов, Северный Азербайджан. Военно-географический очерк,с. 85-86. Əminə Pakrəvana görə, Vəliəhd Abbas Mirzənin Azərbaycana xüsusi sevgisi vardı və buranın gəlişməsi üçün əlindən gələni əsirgəmədi. Əminə Pakrəvan, Abbas Mirzə və Azərbaycan, məsələn, s. 331.

[38] М.С.Иванов, Антифеодальные восстания в Иране в середине XIX в.,Москва: Наука, 1982,с. 103-112.

[39] Süleyman Əliyarlı (red.), Azərbaycan tarixi, s.620-623; Советско-Иранские отношения в договорах, конвенциях и соглашениях, Москва: Министерство Иностранных Дел, 1946, с.29-38.

[40] Л.М.Кулагина, Экспансия иностранного империализма в Иран и превращение его в полуколонию (70-е годы XIX – начало ХХ в.), Очерки новой истории Ирана (ХIX – начало XX в.), Москва: Наука, 1978, с. 124.

[41] Yenə orada.

[42] Yenə orada, s. 138-144.

[43] G.H.Curzon, Persia and the Persian Question, vol. 2, p. 614.

[44] Л.М.Кулагина, Экспансия иностранного империализма в Иран и превращение его в полуколонию (70-егоды XIX – начало ХХ в.), s. 133.

[45] Geniş bilgi üçün baxın: N. M. Keddi, Religion and Rebellion in Iran. The Tabacco Protest of 1891-1892,London, 1966.

[46] Mirzə Fətəli Axundzadə, Əsərləri, III cild, Bakı: Şərq-Qərb, 2005, s. 225-281.

[47] Mirza Yusef Xan Mostəşarəddoule, Yek kələme, Tehran, 1325.

[48] “Fəramuşxana”nın və Mirzə Melküm Xanın bu sahədə fəaliyyəti ilə bağlı geniş bilgi almaq üçün baxın: Mohit Təbatəbai, Məcmueye asare Mirza Melkum Xan, ğesməte əvvəl, nəzme cədid, Tehran, 1327, s. “ze”; Hidayət Hatəmi, Mühacir İran qəzetlərinin müstəmləkəçilik və imperializm əleyhinə mübarizəsi, Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının nəşriyyatı, 1964, s. 50-61; Н.А.Талипов, Общественная мысль в Иране в XIX –начале XX в., Москва: Наука, 1988,с. 50-55.

[49] Н.А.Талипов, Общественная мысль в Иране в XIX – начале XX в., Москва: Наука, 1988, с. 105.

[50] Səid Nəfisi, Şahkarhaye nəsre Farsiye moaser, Tehran, 1343, s. 18-19.

[51] Əbdürrəhim bin Əbu Taleb Neccar, Səfineyi Talebi, ya ketabe Əhməd, Eslambul, 1312, s. 2-3.

[52] Н.А.Талипов, Общественная мысль в Иране в XIX – начале XX в., с. 191.

[53] Zeynalabdin Marağayi, İbrahim bəyin səyahətnaməsi və ya Təəssübkeşliyin bəlası, Tərcümə edəni HəmidMəmmədzadə, Bakı:Elm, 1983, s. 385-387.

[54] Yenə orada, s. 34.

[55] Yenə orada, s. 136-137.

[56] Yenə orada, s. 237.

[57] Yenə orada, s. 244.

[58] Yenə orada, s.62-63, 160-161, 267, 288-289.

[59] Yenə orada, s. 433.

[60] Yenə orada, s. 159.

[61] Yenə orada, s. 437.

[62] Hacı Hoseyn Nəxcevani, Tarixçeye enteşare ruznameha və məcəllat dər Azərbaycan, Nəşriyeye daneşkədeye ədəbiyyate Təbriz, şomareye 1, 1342 (No 1, 1963), s. 2-3.

[63] Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerki (1828-1917), Bakı: Elm, 1985, s. 236.

[64] Hidayət Hatəmi, Mühacir İran qəzetlərinin müstəmləkəçilik və imperializm əleyhinə mübarizəsi,s.80.

[65] Yenə orada, s. 171.

[66] Hoseyn Ommid, Tarixe fərhənge Azərbaycan, Təbriz: Fərhəng, 1332, s. 29-46.

[67] Geniş bilgi üçün baxın: Hoseyn Ommid, Tarixe fərhənge Azərbaycan, s. 46-51; Şəmsələddin Rüşdiyyə,Səvanehe omr, Tehran: Nəşre tarixe İran, 1362, s. 23-150.

[68] Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerki (1828-1917),s. 224-225.

[69] Ş. İ. Şəmsi, Xalq müəllimi Mirzə Həsən Rüşdiyyə, Azərbaycan məktəbi, 1976, No 12, s. 70.

[70] Vidadi Mustafayev, Cənubi Azərbaycan. Milli şüur (XX əsrin I yarısı),s. 45-46.

[71] Mehmet Emin Resulzade, İran Türkleri,s. 31.

[72] Baxın: Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerki (1828-1917), s.260-268.

[73] Mehmet Emin Resulzade, İran Türkleri,s. 17.

Nəsib NƏSİBLİ, tarix elmləri doktoru, professor

N.S

© 2010-2012, Güney Azərbaycan Televiziası

001 773 388 01 00 | [e-mail]