Nisa Surəsi 77-80

"Özlərinə xainlik edənlərdən yana məşğul olmağa qalxma." Bir görüşə

görə, bu ayədə xainlik xüsusiyyətinin nəfsə (özlərinə) nisbət

edilişi, məsuliyyətin və günahın nəticədə ona dönük olmasından ya

də hər günahın nəfsə istiqamətli bir zülm sayılması kimi ona istiqamətli

bir xəyanət sayılması ötərisiylədir. Necə ki uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "Allah, sizin özünüzə xəyanət etməkdə oldugunuzu

bildi." (Bəqərə, 187)

Ancaq, Quranın ümumi ifadəsinin də köməyiylə ayədən belə

bir nəticə də əldə edə bilərik: Möminlər bir tək nəfs kimidirlər. Içlerinden

birinin malı bütününün malı kimidir. Bütünü o malı itməkdən,

tələf olmaqdan qorumaqla öhdəçiliklidir. Bu səbəbdən bəzilərinin

oğurluq bənzəri bir üsulla digər bəzisinin malına təcavüz etmə-

128 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

si, özlərinə xəyanət və pislik etmək olaraq qiymətləndirilmişdir.

"Çünki Allah, xainlikdə irəli gedən günahkar birini sevməz."

ifadəsi, söz mövzusu xainlərin xəyanətlərində davamlılıq olduğunu

göstərir. "Esim=günahkar" ifadəsi də bunu dəstəkləyir. Çünki

"əsəm", məna etibarilə "üsyankarım"dan daha vurğulayıcıdır. Bunun səbəbi

"əsəm"in, dəyişməzliyə dəlalət edən sifəti müşebbehe qəlibindən

olmasıdır.

Qaldı ki, "Özlərinə xainlik edənlər..." ifadəsi də davamlılıq

mənas(n)ı ehtiva edər. Eyni şəkildə "hainin=hainler" sözü də davamlılığı

ifadə edir. Çünki, "Daha əvvəl Allaha da xainlik etmişlər idi də

Allah onlara qarşı sənə imkan və qüdrət vermişdi." (Ənfal, 7) ayəsində

də görüldüyü kimi [xainlik ifadəsinin hərəkət qəlibində istifadə edildiyi

kimi], bu ayədə "lillezine hanu=onlar ki xəyanət etdilər" ifadəsi kimi

bir hərəkət ifadə yerinə, xüsusiyyət (haninin=hainler) istifadəsi əsas

alınmışdır.

Bu və bənzəri karinelerden -nüzul səbəbini də göz qarşısında saxlayaraq-

hərəkətlə ayənin mənasının bu şəkildə diqqətə çarpanlaşdığını

görərik: "Onları müdafiə etmə, onlardan yana çıxıb məşğul olma! Çünki

onlar xainlikdə israr edirlər, həddindən artıq gedirlər, günahkarlıqda qalıcıdırlar.

Allah isə xainlikdə irəli gedən, dayanmadan günah işləyən kəsləri

sevməz." Bu qiymətləndirmə, ayələrin Əbu Tuma b. Ubeyrik

haqqında endiyinə bağlı rəvayəti dəstəklər mahiyyətdədir. Ileride

buna da toxunacağıq.

Nüzul səbəbini göz ardı etdiyimizdə isə, belə bir məna çıxır

qarşımıza: Mühakimə etmələrində xainlikdə israr edənləri, bu tutumlarını

davamlı bir rəftar halına gətirənləri [xainliyi peşə əldə edənləri] müdafiə etmə.

Çünki Allah xainlikdə irəli gedən günahkar birini sevməz.

Allah xainliyin çoxunu sevmədiyi kimi azını da sevməz. Azını sevməsi

mümkün olsaydı, xainliyin çoxunu sevməsi də mümkün olardı.

Belə olduğuna görə, uca Allah, xainliyin çoxunu müdafiə etməyi

qadağan etdiyi kimi, azını müdafiə etməyi də qadağan etmişdir. Lakin bir

kimsə bir barədə xainlik edib də bir başqa barədə haqlı olaraq

münazaaya tərəf olsa, belə birini müdafiə etmənin qorxusu olma-

Nisa Surəsi 105-126 ......................... 129

dığı kimi, qadağan da deyil. "Xainlərin müdafiəçisi olma..." ayəsindən

buna bağlı bir qadağan çıxmaz.

"İnsanlardan gizlənirlər də Allahdan gizlənmirlər." Bu ifadə də

daha əvvəl, ayələr qrupunun hamısının (105-126) eyni axışa təbii/tabe

olduqlarına və tək bir hekayə ilə əlaqədar olaraq nazil olduqlarına bağlı

olaraq etdiyimiz qiymətləndirmənin doğruluğunun bir başqa dəlilidir.

Necə ki bu ifadədə də buna işarə edilir: "Kim bir səhv və ya

günah işlər də sonra onu bir günahsızın üzərinə təyin etsə..." Çünki

"gizlənmək" ancaq başqalarının üzərinə atıla biləcək oğurluq vs.

kimi hərəkətlər baxımından söz mövzusu ola bilər. Beləcə qəti olaraq aydın olur

ki, təfsirini təqdim etdiyimiz bu və bundan əvvəlki ayələrin işarə

etdikləri xüsus, "Kim bir səhv və ya günah işlər də sonra onu bir

günahsızın üzərinə təyin etsə..." ayəsində işarə edilən xüsusun eynisidir.

Allahdan gizlənmək insanın gücü daxilində deyil. Çünki

yerdə və göydə Allaha heç bir şey gizli qalmaz. Bunun qarşı tərəfi

də, yəni gizlənə bilməmək də güc daxilində olmayan zəruri bir faktdır.

Güc daxilində olmadığına görə, qınama və ayıblama mövzusu

edilə bilməz. Halbuki ayənin zahirindən də aydın olduğu kimi onlar bu

gizlənmələrindən ötəri qınanırlar.

Lakin elə aydın olur ki, ayədə "gizlənmə" sözü, "utanma"

dan kinayə olaraq istifadə edilmişdir. Çünki, "Allahdan

gizlənmirlər." ifadəsi, əvvəl "Halbuki gecə, ONun razı olmadıgı

sözü düşünüb qurarlarkən O, onlarla bərabərdir." ifadəsiylə

qeydləndirilmiş; beləcə onların gecə, yerilən bu xəyanətdən

özlərini təmizə çıxarmaq üçün çarə yolu tapmağa çalışdıqlarına

və bu məzmunda Allahın razı olmadığı sözü düzüb qurduqlarına işarə

edilmiş, ardından da ikinci dəfə, "Allah, onların etdikləri hər

şeyi əhatə edicidir." ifadəsiylə qeydləndirilmişdir.

Bu ikinci qeyd də göstərir ki, uca Allah işlədikləri günahlandır əlaqədar

vəziyyət də buna daxil olma üzrə, onlarla əlaqədar hər vəziyyəti əhatə etmişdir.

"Halbuki O, onlarla bərabərdir." və "Allah... əhatə edicidir." ifadələriylə

gətirilən qeyd, xüsusidən sonra ümumiləşdir kayıtlamaya nümunə o-

130 ......................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

luşturmaktadır. Gerçəkdə isə, burada uca Allahdan heç bir şəkildə

gizlənə bilməyəcəklərinin əvvəl xüsusi, ardından ümumi bir dəlillə (səbəblə)

səbəbləndirilməsindən başqa bir vəziyyət söz mövzusu deyil.

"Haydı siz dünya həyatında onlara tərəf çıxıb müdafiə etdiniz..." Onları

müdafiə etmənin faydasız olduğu və onların bundan faydalana bilməyəcəkləri,

sual cümləsi qəlibləri içində ifadə edilir. Bu ifadəylə güdülən

məqsəd budur: Onlara istiqamətli bu müdafiə etmə bir fayda

təmin edəcəksə belə, ancaq dünya həyatında təmin edə bilər. Lakin

dünya həyatının Allah qatında bir dəyəri yoxdur. Allah qatında

böyük bir dəyəri olan ahı-rədd həyatında və ya bu həyat

çərçivəsində reallaşan əsl müdafiə etmə günü olan qiyamət

günündə isə, onları müdafiə edəcək kimsə ol/tapılmaz. O gün xainlərə

tərəf çıxıb müdafiə edən, onlar adına məşğul olan olmaz. Daha doğrusu o

gün işlərini təşkil edib islah etməyi boynuna götürəcək bir vəkilləri da/də/dahi olmaz.

"Kim də bir pislik edər yaxud nəfsinə zülm edər də..." Burada

adı çəkilən xainlər, bağışlanma diləmək surətiylə Rəblərinə dönməyə,

tövbə etməyə təşviq edilirlər. Ayənin axışı içində məqsədin,

"Kim də bir pislik edər yaxud nəfsinə zülm edər" şəklində

iki qəşəngli açıqlanması və "pislik"dən, "nəfsə zülm etmə"yə keçiş

edilməsi; əvvəl pislik, sonra da zülmə işarə edilməsi göstərir

ki pislikdən məqsəd, başqasına haqsızlıq etmək; zülmdən məqsəd

də özünə haqsızlıq etməkdir [ki birincisindən daha pisdir].

Ya da pislik zülmdən daha sadədir. Böyük günaha nisbətlə kiçik

günahın daha sadə və əhəmiyyətsiz olması kimi. Yenə də doğrusunu

Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

Bu və bundan sonrakı iki ayənin axışı, tək bir məqsədə yəni, insanın

öz əməliylə qazandığı günahın mahiyyətini şərhə

istiqamətlidir. Üç ayənin hər biri bu faktın bir istiqamətinə işarə edir.

Ayələrin ilkində deyilir ki: Insanın işlədiyi və nəticəsindən nəfsinin

təsirləndiyi və əməl dəftərinə yazılan günahdan ötəri, insanın

Allaha tövbə etməsi, ONdan bağışlanma diləməsi lazımdır. Əgər

bunu etsə, Allahın bağışlayan və mərhəmət edən olduğunu

Nisa Surəsi 105-126 ........................................... 131

görər.

Ikinci ayədə də insana bu xüsus xatırladılır: Qazandığı günahı,

ancaq öz nəfsinin əleyhinə qazanmışdır. Bu günahının ondan

sıyrılması, böhtan və günahlandırma kimi bir üsulla bir başqasının yaxasına

yapışması mümkün deyil.

Üçüncü ayədə, insanın işlədiyi səhv və ya günahı günahsız birinin

üzərinə atmasının, səhv və ya günahın əsl günahının kənarında əlavə bir

günah və günah olduğu açıqlanır.

"Kim bir günah qazansa, onu ancaq öz əleyhinə qazanmış olar.

Allah biləndir, hikmət sahibidir." Daha əvvəl, bu ayənin məzmun olaraq,

səhv və günahı bir başqasının üzərinə atma vəziyyətini ələ alan

sonrakı ayələ əlaqəli novunu ifadə etmişdik. Bu səbəbdən bu ayə, bir

baxıma özündən sonrakı ayənin müqəddiməsiymiş kimi bir mövqedədir.

Buna görə, "onu ancaq öz əleyhinə qazanmış olar."

ifadəsi, günahın günahını sırf işləyənlə məhdudlaşdırmağa istiqamətlidir.

Bu baxımdan ayədə, bir günahı işləyib də onu günahsız birinin üzərinə

atan kimsəyə öyüd vermək istənir.

Bu səbəbdən belə bir məna çıxır qarşımıza -hərçənd doğrusunu

Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər-: Günah işləyən insan bunu xatırlamalıdır

ki, bu günahı ancaq öz əleyhinə işləmişdir; başqasının

deyil. Onu başqasının üzərinə atsa da yaxud başqası günahını boynuna götürəcəyini

vəd etsə də, bu günahı işləyən başqası deyil özüdür.

Və Allah biləndir; bu günahı onun işlədiyini, işləyənin o olduğunu;

üzərinə yıxdığı kimsə olmadığını bilər. Hikmət sahibidir Allah; bir

günahdan ancaq o günahı işləyəni məsul məbləğ və günah yükünü

ancaq yüklənəndən soruşar.

Necə ki belə buyurur: "Hər kəsin kazandıgı (yaxşılıq) öz faydasına,

işledigi (pislik) də öz zərərinədir." (Bəqərə, 286) "Öz

günah yükünü daşıyan heç kim, bir başqasının günah yükünü

daşımaz." (Ən'am, 164) "Inananlara, 'Siz bizim yolumuza yatıl. Sizin

səhvlərinizi biz daşıyarıq' dedilər. Halbuki özləri, onların səhvlərindən

heç bir şey daşıyacaq degillerdir, onlar tamamilə yalançıdır-

132 .............................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

lar." (Ənkəbut, 12)

"Kim bir səhv və ya günah işlər də sonra onu bir günahsızın üzərinə

təyin etsə, şübhəsiz ki, böyük bir böhtan və açıq-aşkar bir günah yüklənmiş olar."

Ragıp əl-Isfahani, əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyər: "Bir şeyi

nəzərdə tutduğu halda başqa bir şeyi əldə edən kimsə üçün 'səhv etdi' deyilir.

Əgər əldə etdiyi şey nəzərdə tutduğu şeysə, bu səfər 'isabət etdi' deyilir.

Xoş olmayan bir hərəkəti işləyən və ya yaraşıq olmayan bir şeyi istəyən

kimsə üçün də 'səhv etdi' deyilir. Buna görə, 'səhvə isabət etdi' və

'doğrunu tapmada yanıldı', 'doğruya isabət etdi' və 'səhvdə səhv

etdi, yanıldı' deyilir. Görüldüyü kimi bu, ortaq bir sözdür; dəyişik

mənalar arasında gedib gəlməkdədir. Gerçəkləri araşdıran bir kimsənin,

üzərində dayanıb bunları araşdırması lazımdır."

Ragıp davamla bunları söyləyər: "Səhv və pislik mənalarına

gələn 'xəttiyə' və 'seyyie' sözləri bir-birlərinə yaxındırlar. Ancaq

'səhv' ümumiyyətlə edilməsi şəxsən nəzərdə tutulmayan şeylə əlaqədar olaraq

istifadə edilər və gerçəkdə insanın bu qəsdi, belə bir hərəkətin ondan sadır

olmasına səbəb olar. Ov heyvanını vurum deyərkən bir insanı vuran

ya da sərxoş edici bir içki içib sərxoşkən bir cinayət işləyən kimsənin

vəziyyəti kimi. Burada iki səbəbdən söz edə bilərik: Birini işləmək

təhlükəlidir. Sərxoş edici şərabı içmək yəni. Bu səbəbdən insan,

bundan qaynaqlanan səhvdən məsuldur və bu səhvin doğurduğu

nəticə ondan əsla ayrılmaz. Digəri isə, təhlükəli deyil.

Ov heyvanını vurmaq yəni."

"Uca Allah bir ayədə belə buyurur: 'Yanılaraq yaptıgınızda

sizə bir günah yoxdur; lakin ürəklərinizin bilə-bilə yöneldiginde

günah vardır.' (Əhzab, 5) Necə ki bir başqa ayədə də belə buyurur:

'Kim bir səhv və ya günah işlər də...' (Nisa, 112) Bu halda burada

keçən 'səhv' ilə, istəmədən işlənən hərəkət nəzərdə tutulur." (əl-

Tədris planıdan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.)

Mənə elə gəlir ki, "xəttiyə" sözü, istifadə çoxluğu səbəbindən

mevsufa ehtiyac duymayan sifətlər növündəndir. "Müsibət",

"reziyye=musibet, bəla" və "selika=tabiat, yaradılış" kimi. "Feil" qəlibi

(sifəti müşebbehe), hadisənin yığılmasına və qalıcılıq qazanmasına

Nisa Surəsi 105-126 ......................................... 133

dəlalət edər. Bu halda "xəttiyə", səhvin yığılıb qalıcılıq qazandığı hərəkət

deməkdir. Səhv, insanın nəzərdə tutmadan işlədiyi hərəkət deməkdir. Səhvən

adam öldürmək kimi. Bu anlayışla əlaqədar əsl məna budur. Ancaq

get-gedə məna daha geniş tutuldu və salam bir fitrətə sahib bir

insanın nəzərdə tutmaması lazım olan hərəkətlər mənasında da istifadə edilər oldu.

Bu səbəbdən mənanın bu genişlədilmiş halıyla, hər günah və günahın

hər cür təsiri, "səhv" anlayışının obyektiv qarşılığının əhatəsinə

girər. "Hatie=hata", insanın nəzərdə tutmadığı əməl və ya əməlin

təsiridir (bu vəziyyətdə günah olaraq dəyər qazanmaz) ya da

nəzərdə tutulmaması lazım olan bir şeydir (bu vəziyyətdə də günah və ya

günahın günahı olaraq qiymətləndirilər).

Lakin uca Allah, "Kim bir səhv... işlər" ifadəsində, səhvi insanın

qazanmasına nisbət etmişdir. Bu səbəbdən burada nəzərdə tutulan,

günah xüsusiyyətli səhvdir. Bu baxımdan ayədə keçən "xəttiyə" sözü

ilə, nəzərdə tutulmaması lazım olan bir hərəkəti bilərək işləmək vəziyyətinə işarə

edilmişdir.

Daha əvvəl, "De ki: Onlarda böyük günah vardır." (Bəqərə, 219)

ayəsini təfsir edərkən, "Günah, insanın bir çox xeyrdən məhrum

qalmasına səbəb olan əmələ deyilir. İçki içmək, qumar oynamaq

və oğurluq etmək kimi. Bu kimi əməllər, insanın həyati xeyrləri

özündə saxlamasına mane olarlar; ictimai çöküşə gətirib çıxararlar

və insanın ictimai statusunu itirməsinə, etimadını və ümumi

etibarını itirməsinə səbəb olarlar, demişdik.

Bu səbəbdən "səhv" və "günah"ın, "Kim bir səhv və ya günah işlər..."

ayəsində iki qəşəng şəklində zikr edilməsi və hər ikisinin birlikdə

insanın qazancına nisbət edilməsi göstərir ki, hər birini özünə

xas mənasıyla ələ almaq, eləcə qəbul etmək lazımdır. Bu baxımdan,

-hərçənd Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər- belə bir məna əldə edirik:

Oruc kimi bəzi vəzifələri tərk etmək və ya qan içmək kimi haram bir

hərəkəti işləmək surətiylə yalnız bu çərçivəylə məhdud qalan bir günahı

işləyən yaxud haqsız yerə adam öldürmək və oğurluq etmək kimi

günahı sürüb gedən bir günahı işləyən, sonra bunu günahsız bir kimsənin

üzərinə atan insan, açıq-aşkar bir böhtan və günah yüklənmiş olar.

134 ......................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Pis əməli başqasına nisbət faktorun/etmənin, "ox atma" mənasında

istifadə edilən "remy" sözüylə ifadə edilməsində, eyni şəkildə böhtan

atmanın günahını qəbul etməklə əlaqədar olaraq "ihtimal=yüklenmek

sözünün istifadə edilməsində, lətif bir istiare sənəti nümunəs(n)i vardır.

Sanki böhtançı adam, günahsız insana bir ox ataraq onu öldürür və

bu öldürməsi ona həyatı boyunca hər cür xeyrdən saxlayıcı,

özündən ayrılmayan bir yük mindirir.

İndiyə qədər edilən şərhlərdən, ayələrdə "günah" faktının

bəzən "ad", bəzən "xəttiyə, su', zülm, hiyanet və dalal"

olaraq xarakterizə edilməsinin hikmətini qavrayırıq. Çünki bu sözüklərin

hər biri, mənas(n)ı etibarilə istifadə edildiyi yerə uyğun düşməkdədir.

"Allahın sənə lütf və rəhməti olmasaydı, onlardan bir qrup səni

çaşdırıb sapdırmağa cürət etmişdi..." Ayənin axışından anladığımız qədəriylə

onların Hz. Peyğəmbəri (s. a. a) sapdırmağa cürət etmələrindən

məqsəd, onu uca Allahın ayələrin başında "xainlər" olaraq

xarakterizə etdiyi kəsləri müdafiə etməyə, onlara tərəf çıxmağa razı etməkdir.

Buna görə söz mövzusu qrup da, uca Allahın ayələrin axışı içində

doğrudan xitab edərək, "Haydı siz dünya həyatında onlara

tərəf çıxıb müdafiə etdiniz..." şəklində buyurduğu kəslərdir. Ileride

toxunacağımız kimi bu xarakterizə etmə Əbu Tu'ma'nın qohumlarına yatır.

"Lakin onlar yalnız özlərini çaşdırıb sapdırarlar." ifadəsinə

gəlincə, "sənə heç bir zərər verə bilməzlər." ifadəsinin ehtiva etdiyi ip ucundan

hərəkətlə məqsədin bu olduğunu anlayırıq: Bu qrupun

sapdırma cəhdi özlərindən kənara keçməz, sənə çatmaz. Onlar

cürət etdikləri şey səbəbindən sapmışlar. Çünki cürət etdikləri

şey günahdır. Hər günah da pozğunluqdur.

Bu ifadənin dəyişik bir mənas(n)ı daha var. Buna təfsirimizin üçüncü

dərisində, "Lakin onlar yalnız özlərini çaşdırıb sapdırarlar

də fərqinə varmazlar." (Al/götürü Imran, 69) ayəsini təfsir edərkən toxunmuşduq.

Lakin o şərh, bu ayənin məzmunuyla uyğun gəlmədiyi üçün

burada ona toxunmadıq.

"Sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Allah sənə... endirdi." Burada

Nisa Surəsi 105-126 ............................................ 135

onların Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) zərər vermələri mütləq bir şəkildə

mənfiləşir. Lakin ayənin axışı bunun, "Allah sənə kitabı endirdi."

ifadəsiylə qeydli olduğunu göstərir. Şübhəsiz, "la

yudirruke=sana zərər verə bilməzlər" ifadəsindəki əvəzliklə elin idili "hal"

olması şərtiylə. Hərçənd zəif alimlərinin ifadə etdiyinə görə, keçmiş hərəkətlə

başlayan hərəkət cümlələri ümumiyyətlə "kad" ədatıyla başladığı təqdirdə

ancaq "hal" ola bilər [və bu ayədə elə deyil; amma biz bunu

göz ardı etməliyik. Çünki be ümumiyyətlə belədir, hər vaxt deyil].

Bu səbəbdən burada nəzərdə tutulan xüsus, insanların elm və əməl baxımından

Peyğəmbərimizə (s. a. a) zərər vermələrinin mütləq olaraq

mənfiləşməsidir.

"Allah sənə kitabı (vəhyi) və hikməti endirdi, sənə bilməyəcəyin

şeyləri öyrətdi." Yuxarıda da işarə etdiyimiz kimi, ayənin axışı bunun,

"Sənə heç bir zərər verə bilməzlər." ifadəsinin ya da "Lakin onlar yalnız

özlərini çaşdırıb sapdırarlar; sənə heç bir zərər verə bilməzlər."

cümlələrinin səbəbi mövqeyində olduğunu göstərir. Hər

vəziyyətdə kitabın enişi və təhsil, onların Hz. Peyğəmbəri (s. a. a)

təsir edib sapdırmalarını maneə törətməkdədir. Bu halda Peyğəmbər əfəndimizin

(s. a. a) günahsız meydana gəlinin meyarı da budur.

MASUMIYETİN MƏNAS(N)I ÜZƏRİNƏ

Ayədən anladığımız qədəriylə, masumiyetin reallaşmasını

təmin edən fakt bir növ elmdir ki, bu elm adamı günaha və səhvə bulaşmaqdan

saxlayır. Digər bir ifadəylə, masumiyet sapmağı önləyən

bir məlumatdan ibarətdir. Necə ki cəsarət, iffət və comərdlik kimi

xasiyyətlər də nəticələndirərinin reallaşmasına gətirib çıxaran və qorxaqlıq, çaxnaşma,

pısırıklık, gonbulluq, xəsislik və bədxərclik kimi əleyhdar faktların

reallaşmasına mane olan insan fitrətində kökləşmiş elmi şəkillərdir.

Hərçənd faydalı elm və yetkin hikmət, adamın pis sifətlərin ölümcül,

həlak edici çuxurlarına düşməsinə, günah pisliklərinə bulaşmasına

mane olar və biz bunu elm və hikmət sahiblərinin, təqva və

136 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

din əhlinin şəxsində müşahidə edə bilirik; ancaq bu səbəb, bu

maddi-təbii aləmdə mövcud olan digər səbəblər kimi ümumiyyətlə fəaliyyət

göstərməkdədir. Bu səbəbdən kamal sifətinə sahib kəslər

arasında, onun bu kamalının hər vaxt özünün nöqsanlıqlara

düçar olmasına mane olacaq, davamlı və dəyişməz bir şəkildə onu

səhvlərdən qoruyacaq biri ol/tapılmaz. Bu, eyni zamanda görüb müşahidə etdiyimiz

bütün səbəblər baxımından da qüvvədə olan bir qanundur.

Bunun izahı belədir: Insanın öz yaradılışında mövcud olan

dəyişik idrakı və nəzəri güclərin bəzisi, insanın bu güclərdən

digər bəzisinin təsirindən xəbərsiz olmasına ya da onlara istiqamətli

maraq/əlaqəsinin azalmasına səbəb olar. Söz gelimi, təqva duyğusuna sahib

kimsə, təqva duyğusunun üstünlüyünün şüurunda olduğu müddətcə,

məmnun olunmayan şəkildə şəhvani duyğulara təbii/tabe olmaz, təqvanın

gərəyi nəysə ona görə hərəkət edər. Lakin şəhvət atəşi parladığında,

nəfs böyük bir iştiyakla özünü bu duyğunun qucağına

atdığında, insan təqva duyğusunun üstünlüyünü xatırlamağa bilər

və ya təqva duyğusu zəifliyə uğrayar. Çox keçmədən insan, təqvanın

təsdiqləmədiyi davranışlar sərgiləməyə başlar və gonbulluğun, iffətsizliyin

girdabına düşər.

İnsanın öz yaradılışında mövcud olan digər fikri və nəzəri

güclər üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır. Bu səbəbdən bu səbəblər

mövcud olduqları müddətcə, insanın bu səbəblərdən birinin təsirindən

xilas olması mümkün deyil. Heç bir güc, onu bunun təsirindən

qurtara bilməz. Bu halda şahid olduğumuz fərqliliklərin qaynağı,

təqva ilə səbəblər arasındakı bir-birini alt etmə mübarizəsi, bəzisinin

bəzisini dövrə xarici buraxmasıdır.

Bundan da aydın olur ki masumiyet dediyimiz güc, qətiliklə

alt edilə bilməyən elmi-nəzəri bir gücdür. Əgər bizim bildiyimiz

növdən bir duyğu və qavrayış olsaydı, fərqlilik faktı ona da yol tapardı,

təsirində zaman zaman dolaşmalar olardı. Bu halda masumiyete

gətirib çıxaran elm, qazanma və təhsil yoluyla əldə edilən digər

məlumat və qavrayışlar növündən deyil.

Nisa Surəsi 105-126 ........................................ 137

Necə ki uca Allah, xüsusi olaraq Peyğəmbərinə (s. a. a) xitab etdiyi

bu ifadədə, bu vəziyyətə işarə etmişdir: "Allah sənə kitabı və

hikməti endirdi, sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti." Burada xüsusi

bir xitab söz mövzusudur və bizim bunu gərəyi kimi qavramamız

mümkün deyil. Çünki bu tərz bir məlumat və şüur sahəsində yetkinlik

tələb edici düşüncə quruluşuna və elmi zövqə sahib deyilik. Bu qədəri

var ki, digər bəzi ayələrdə buna bağlı bəzi ip ucları da

qəbul etmir deyilik. Məsələn: "Də ki... Cəbrayıla kim düşmən olsa,

(bilsin ki) Quranı sənin ürəyinə... o endirmişdir." (Bəqərə, 97) "Onu

Ruh-ul Əmin (Cəbrayıl) xəbərdarlıqçılardan olasın deyə açıq-aşkar Ərəbcə diliylə

sənin ürəyinə endirmişdir." (Şuəra, 193-195) Bu ayələrə görə

Peyğəmbərə endirilən şey, bir növ elmdir.

Kənar yandan, bunun bir vəhy və danışma növündən olduğu da

aydın olur: "O... dindən Nuha tövsiyə ettigini, sənə vahyettigimizi,

Ibrahimə, Musaya və Isaya tövsiyə ettigimizi sizin üçün də (din

olaraq) qanuniləşdirdi..." (Şura, 13) "Biz Nuha və ondan sonra gələn

peyğəmbərlərə vahyettigimiz kimi, sənə də vəhy etdik." (Nisa, 163)

"Mən, yalnız mənə vəhy olunana yatıram." (Ən'am, 50) "Mən, ancaq

Rəbbimdən mənə vəhy olunana yatıram." (Ə'RAF, 203)

Bu bir-birindən fərqli ayələrdən çıxan nəticəyə görə, "endirmə"

deyil məqsəd vəhy etmədiyər. Kitab və hikmətin vəhy edilməsi yəni.

Və bu, uca Allahın Peyğəmbərini (s. a. a) öyrətməsinin bir şəklidir.

Lakin "sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti." ifadəsindən aydın olduğu

qədəriylə bu, uca Allahın kitab və hikməti vəhy etmək surətiylə

ona öyrətməsindən ayrı bir şeydir. Çünki ayənin mövzusu,

Peyğəmbərimizin (s. a. a) özünə mesajlan hadisələr və iddia mövzusu

edilən məsələlər haqqında xüsusi fikiriylə hökm etməsidir. Bu isə,

kitab və hikmətdən ayrı bir şeydir. Kitab və hikmətə uyğun və söykənən

olmaqla birlikdə, onun xüsusi fikiri və düşüncəsidir.

Bundan da aydın olur ki, "Allah sənə kitabı və hikməti endirdi,

sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti." ayəsində keçən "endirmə" və

"öyrətmə"dən məqsəd, iki növ məlumatdır. Biri, vəhylə və Ruh-ul Əmin-

'en Depozit-gambere (s. a. a) enməsiylə reallaşan təhsil; digəri isə,

138 ......................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

mələk endirmədən ürəyə təlqin etmək, gizlicə ilahi ilhamı çatdırmaqdır.

Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) elmiylə əlaqədar olaraq rəvayət

edilən hədislərin də vurğuladığı budur.

Buna görə, "sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti." ifadəsindən

məqsəd budur: Allah sənə bir növ elm vermişdir ki, əgər bu elmi

qatından sənə bəxş etməsəydi, belə bir elmi əldə etmək üçün,

insanların elm qazanmaq məqsədiylə baş vurduqları normal

səbəblər kafi olmazdı.

Yuxarıdan bəri etdiyimiz şərhlərdən çıxan nəticəyə görə,

bizim masumiyet gücü dediyimiz bu ilahi hədiyyə bir növ məlumat, duyğu

və qavrayışdır. Onu digər məlumat və duyğulardan ayıran, heç bir nəzəri

güc tərəfindən qətiliklə alt edilə bilməməsidir. Əksinə o digər

duyğulara basqın çıxar, onları öz məqsədi istiqamətində istifadə edər.

Beləcə sahibini mütləq pozğunluq, yanılma və səhvdən qoruyar.

Rəvayətə görə, Peyğəmbərin və İmamın "Ruh-ul Qüds" adı verilən

bir ruhu vardır ki, bu ruh onları istiqamətləndirər, günahlardan və səhvlərdən

qoruyar. Bu ayəs(n)i kərimə buna işarə etməkdədir: "Işte beləcə

sənə də əmrimizdən bir ruh vəhy etdik. Sən, kitab nədir, iman

nədir bilməzdin. Lakin biz onu, qullarımızdan diledigimizi

özüylə dogru yola ilettigimiz bir nur etdik." (Şura, 52) Ayəs(n)i, zahirini

əsas al/götürərək araşdırdığımızda təlimçi, yol göstərici ruh sözünün

Peyğəmbərə (s. a. a) ilkə edildiyinin, çatdırıldığının nəzərdə tutulduğunu

anlayırıq.

Bu ayə də bu mənas(n)ı dəstəklər mahiyyətdədir:

əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5........................................

Nisa Surəsi 127-134 .......................................................... 167

127- Səndən, qadınlar haqqında fətva istəyirlər. Də ki: Onlara

bağlı olaraq; özlərinə yazılanı vermədiyiniz və özləriylə evlənməkdən

üz çevirdiyiniz yetim qadınlar və uşaqlarla əlaqədar olaraq

kitabda sizə oxunanlar haqqında və yetimlərə qarşı ədalətli davranmanız

istiqamətində Allah sizə fətva verir. Edəcəyiniz hər xeyiri,

şübhəsiz Allah bilər.

128- Əgər bir qadın, ərinin itaətsizliyindən yaxud özündən

üz çevirməsindən narahatlıq etsə, aralarında bir razılaşma

etmələrində onlara günah yoxdur. Razılaşmaq (hər vəziyyətdə) daha

xeyirlidir. Onsuz da/zatən nəfslər xəsisliyə hazır vəziyyətə gətirilmişdir.

Əgər yaxşı davranar və (haqsızlıqdan) çəkinsəniz, şübhəsiz Allah etdiklərinizdən

xəbərdardır.

129- Qadınlar arasında ədaləti təmin etməyə nə qədər məşğul olsanız

də güc çatdıra bilməzsiniz; heç olmasa birinə tamamilə meyl edib də digərini

təxirə salınmış kimi buraxmayın. Əgər aranı düzəldər, çəkinsəniz,

şübhəsiz Allah çox bağışlayıcı və əsirgəyicidir.

130- Əgər (bərabər/yoldaşlar) bir-birindən ayrılsalar, Allah bol nemətiylə hər

birini zənginləşdirər. Allah (lütf və lütfkarlığıyla) genişdir, hikmət sahibidir.

131- Göylərdə və yerdə olanların hamısı Allahındır. Sizdən əvvəl

kitab verilənlərə və sizə, "Allahdan qorxun" deyə tövsiyə etdik. Əgər

inkar etsəniz, (bilin ki) göylərdə və yerdə olanların hamısı Allah-

'ındır. Allah zəngindir, tərifə layiqdir.

132- Göylərdə və yerdə olanların hamısı Allahındır. Vəkil olaraq

Allah yetər.

133- Ey insanlar! Allah diləsə sizi (geriyə) aparar və başqalarını

gətirər. Allah buna qadirdir.

134- Kim dünya mükafatını (xoşbəxtliyini) istəsə, (bilsin ki)

dünyanın da, axirətin də mükafatı Allah qatındadır. Allah eşidən və

168 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

görəndir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Ayələrin axışı, surənin başında evlilik, evliliyi haram olan qadınlar

və bunların miras al/götürməsi kimi onlarla elin idili ayələrin məzmunuyla

əlaqəlidir. Surənin axışından anladığımız qədəriylə bu ayələr,

surənin girişindəki ayələrdən sonra enmişlər. Surənin giriş qisimindəki

ayələrin endiyi zaman insanlar, Rəsulullahla (s. a. a) qadınlar

haqqında danışırdılar. Çünki uca Allah, surənin giriş

qisimindəki ayələri endirmiş, mal və bəşəri əlaqələr əsasında qadınların

yox edilən haqqlarını yenidən diriltmişdir. [Bu baxımdan, cahiliyyə

dövrünü geridə buraxmış insanların bu mövzuda suallar soruşmaları və

şərh istəmələri təbii idi.]

İşdə bu çərçivədə uca Allah [təfsirinə başladığımız bu ayələri

endirməklə] Peyğəmbərinə (s. a. a) qadınlar haqqında özünə sual

soruşanlara bu cavabı verməsini əmr edir: Allahın qadınlar üçün

kişilər üzərində bəzi haqqlar nəzərdə tutması, ilahi bir fətvadır və

bu barədə, Peyğəmbərin fərdi bir fəaliyyəti söz mövzusu deyil.

Yalnız bu deyil, Quranda yetim qadınlarla əlaqədar olaraq oxunan

ayələr də ilahi hökmlərdən ibarətdir və Peyğəmbərin (s. a. a) bunda

də fərdi bir müdaxiləsi yoxdur. Hətta bu da çatmaz. Uca Allah,

yetimlər haqqında ədalətli olmağı ölçülü davranmağı da onlara

əmr etməkdədir.

Sonra ər-arvadın arasında çıxan ixtilaflara bağlı bəzi hökmlərə

toxunulur ki, bu ixtilaflar ümumiyyətlə bütün ər-arvadlarda

görünməkdədir.

"Səndən, qadınlar haqqında fətva istəyirlər. Də ki: Onlara bağlı