Nisa Surəsi 77-80

"Buna gücü çatmayan kimsənin... oruc tutması lazımdır." Kölə azat

etməyə gücü çatmayan yəni. Çünki sözük olaraq bu ["tahrir=köle

azat etmək"] "lem yecid=gücü çatmayan" hərəkətinə daha yaxındır.

Belə birinin iki ay arxa arxaya oruc tutması lazımdır.

"Allah tərəfindən tövbəsinin qəbulu üçün..." Yəni oruc tutmanın lazımlılığına

bağlı hökm, Allahdan kölə azat etmə imkanına sahib

68 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

olmayan kimsəyə istiqamətli tövbənin qəbulunun, ilahi şəfqət və

mərhəmətin ona yönəlməsinin göstəricisidir. Bu eyni zamanda cəzanı

yüngülləşdirmənin məntiqinə də uyğundur. Bu halda bu hökm,

güc çatdıra bilməyən kimsəyə istiqamətli bir yüngülləşdirmədiyər.

Bunun yanında, "tövbə" sözcüyünün kəffarə olaraq ayədə sözü

edilən xüsusların bütününə dönük bir qeyd olması da mümkündür.

Bununla, "Səhvən bir mömini öldürən kimsənin, mömin

bir kölə azat etməsi..." deyə başlayan ifadəni nəzərdə tuturam. Bu baxımdan

ifadəni bu şəkildə mənalandıra bilərik: Səhvən adam öldürən

kimsə üçün kəffarə verməsinin qanuniləşdirilməsi, etdiyi işin

qəti nəticələriylə əlaqədar Allahın rəhmətiylə ona çevrilinin və ona

inayət etməsinin göstəricisidir. Beləcə artıq özünü nəzarət etməli

və bir daha adam öldürməyə cürət etməməlidir. Bu baxımdan ifadəni

bu ayəyə bənzədə bilərik: "Qisasda sizin üçün həyat vardır." (Bəqərə,

179)

Eyni zamanda bu hökm, uca Allahdan cəmiyyətə istiqamətli bir

tövbə qəbulu və inayətdir də. Çünki bir fərdini itirdikdən sonra,

azadlığına qovuşmuş bir başqasını qazanır. Bunun yanında

öldürülən adamın ailəsinin uğradığı maddi itkin də ödənən diyetlə

kompensasiya edilir.

Buradan da aydın olur ki Islam, azadlığı həyat, köləliyi də bir

növ öldürülmə olaraq qiymətləndirir. Fərdinin varlığının ortalama

mənfəətini də, əskiksiz bir diyet [min dayanar və ya on min dirhəm yaxud

min dəvə] şəklində qəbul edir. Ilerdeki hissələrdə bu xüsus

üzərində ətraflıca dayanacağıq.

Səhvən adam öldürmə və ya planlaşdırılmış adam öldürmə,

kölə azat etmə və diyet şişə, öldürülən adamın ailəsi və andlaşma

kimi ayədə haqqında danışılan xüsusların konkret bir şəkildə təyin olunması,

sünnə və hədislərin sahəsinə girər. Bunlara bağlı detallı məlumat

istəyənlər fiqh qaynaqlarına müraciət edə bilərlər.

"Kim bir mömini qəsdən öldürsə cəzası... cəhənnəmdir." Ayənin

orijinalındakı "müteammid" sözünün məsdəri olan "də-ammüd"

sözü, bir hərəkəti daşıdığı ünvanıyla şüurlu bir şəkildə və əzələ-

Nisa Surəsi 92-94 .............................................................. 69

tederek işləmək mənasını verər. Isteğe bağlı olaraq işlənən bir hərəkət

[qocas(n)ı bir iş], daşıdığı ünvanı nəzərdə tutmadan olmaz. Bu səbəbdən

bir hərəkətin birdən çox ünvanı olması caizdir. Bu baxımdan bir hərəkətin

bir baxımdan qəsdən, bir başqa baxımdan da səhvən işlənmiş olması

mümkündür.

Məsələn, ov heyvanı olduğunu sanaraq bir qərar idiyə atəş açan

kimsə, gerçəkdə bir insan olan bu qərar idini öldürsə, ov baxımından

planlaşdırılmış, insan baxımından da bu hərəkəti səhvən işləmiş olar. Eyni

şəkildə, bir kimsə birinə tərbiyə etmək məqsədiylə çəliklə vurar

və o kimsə ölsə, onu səhvən öldürmüş olar. Bu səbəbdən bir

mömini qəsdən öldürən kimsə, işlədiyi hərəkətlə bir mömini öldürməyi

məqsəd qoyan, onu öldürəcəyini və onun mömin olduğunu bilən kimsədir.

Uca Allah, qəsdən bir mömini öldürən kimsənin cəzasını olduqca

ağır tutmuş, onun əbədi olaraq atəşdə qalacağını ifadə etmişdir.

Ancaq "Allah, özünə ortaq qaçılmasını bagışlamaz." (Nisa, 48)

ayəsinə bağlı qiymətləndirməmizdə ifadə etdiyimiz kimi, bu ayə; eyni

şəkildə "Allah bütün günahları bagışlar." (Zumər, 53) ayəs(n)i, bu ayəyə

istiqamətli bir məhdudlaşdırma olaraq qəbul edilə bilərlər. Bu halda bu ayə,

əbədi atəş cəzasıyla təhdid edir; ancaq qətilik ifadə etmək baxımından

o qədər dəqiq deyil. Bu səbəbdən adamın tövbə etməsi və ya

şəfaətə uğraması surətiylə bağışlanması mümkündür.

"Ey inananlar! Allah yolunda döyüşə çıxdığınız zaman yaxşı araşdırın,

ayırt edin/əldə et." Ayədə keçən "darabtum" sözünün məsdəri olan

"zərb" sözü, yer üzündə gəzmək, səfər etmək deməkdir.

Bunun, "Allah yolunda" olmaqla qeydləndirilməsi, cihad məqsədiylə

səfərə çıxmanın nəzərdə tutulduğuna dəlalət edər. Yenə ayədə keçən

"tebeyyenu" sözü, ayırt etmək deməkdir. Bundan məqsəd

də mömin olanla kafir olanı bir-birindən ayırmadıyar. [Kimin kim olduğunu

araşdırıb mənayadır.] "və sizə salam verənə... 'Sən mömin

degilsin' deməyin." ifadəsi, buna bağlı bir ipucudur. "Salam vermə"

ilə, möminlərin aralarındakı salamlaşma nəzərdə tutulmuşdur.

Bəzi qiraətlərə görə, ayənin orijinalında keçən "limen elka

70 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ileyku-m'us-selame=size salam verənə" ifadəsi, "limen elka

ileykum'us-sele-me" şəklində oxunmuşdur. Bu vəziyyətdə məqsəd,

təslim olub barış mülahizə olar.

"Dünya həyatının keçici mənfəəti" ilə mal və qənimət arxasında

qaçma nəzərdə tutulmuşdur. "Allah qatında bir çox qənimətlər vardır."

ifadəsində keçən "meğanim" sözü, "meğnem"in çoxluğudur və

qənimət mənasını verər. Yəni, Allah qatındakı qənimətlər, arxasından

qaçdıqları dünya qənimətlərindən daha yaxşıdır. Çünki Allah qatındakı

qənimətlər, həm daha çox, həm də qalıcıdırlar. Bu səbəbdən

onları seçməniz lazımdır.

"Əvvəldən siz də elə idiniz; amma Allah sizə lütf etdi. O halda

araşdırıb ayırt etmədə çox diqqətli olun..." Yəni siz də bu xüsusiyyətə sahib idiniz.

Dünya həyatının keçici mənfəətini güdürdünüz. Iman

etmədən əvvəlki vəziyyətiniz belə idi. Allah sizə lütf etdi, iman vasitəsilə

maraq/əlaqənizi dünyanın keçici mənfəətlərindən, Allah qatındakı

çox saydakı qənimətlərə çevirdi. Belə olduğuna görə, sizin də yaxşıca

araşdırıb mömini kafirdən ayırt etmədə çox diqqətli olmanız lazımdır.

Araşdırma istiqamətindəki əmrin ["tebeyyenu" sözünün]

iki dəfə təkrarlanması, mövzuyla əlaqədar hökmü gücləndirmək məqsədlidir.

Ayə, öyüd və bir ölçüdə qınama mənasını ehtiva edirsə də, zahirən

bir möminin qəsdən öldürülməsi olaraq meydana çıxan bu hadisəs(n)i, planlaşdırılmış

öldürmək olaraq qiymətləndirdiyi istiqaməti açıq deyil.

Bundan da anlayırıq ki, bəzi möminlər, səhvən özlərinə salam

verən müşriklərdən bəzi kəsləri öldürmüşlər. Çünki öldürən

adam onların gerçək mömin olmadıqlarını və can qorxusuyla

iman etdiklərini söylədiklərini sanmışdır. Işte ayə belə edənləri

ayıblayır və Islamın zahiri əsas al/götürdüyünü, ürəklərin vəziyyətini isə lətif

və habir olan Allaha buraxdığını vurğulayır.

Buna görə, "dünya həyatının keçici mənfəətinə göz tikərək"

ifadəsi, cümlədə vəziyyətin gərəyini bildirmə mövqesindədir. Yəni,

sizə iman etdiyini açıqlayan adamı, vəziyyətinə baxmadan, lazımlı

araşdırmanı etmədən öldürməniz, mal və qənimət arxasında ko-

Nisa Surəsi 92-94 .......................... 71

şan, bu səbəbdən ən kiçik bir mənfəət qarşılığında iman etdiyini

söyləyən kəsləri öldürənlərin vəziyyətinə bənzər. Belə insanlar

arada etibarlı bir səbəb olmadığı halda, bəhanə olaraq göstərə biləcəyi

kiçik bir səbəb ilə iman etdiyini söyləyənləri öldürə bilərlər.

Işte möminlər, iman etmədən əvvəl bu vəziyyətdə idilər; dünya

və dünyanın keçici əmtəəsindən başqa bir şey məqsəd qoymurdular.

Lakin Allah özlərinə iman nemətini bəxş etdikdən, Islam dinini

lütf etdikdən sonra, bu kimi vəziyyətlərdə yaxşıca araşdırıb anlamaları,

cahiliyyə əxlaqına və hələ zehinlərindəki cahiliyyə qalıqlarına uyğun gələrək

bu cür bir səhvə düşməmələri lazımdır.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et-Dürr-ül Mensurda, "Səhvən olması xaricində, bir möminin

bir mömini öldürməsi caiz degildir." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq Ibni

Cəririn Ikrimedən belə nəql etdiyi rəvayət edilər: "Komandir b.

Luveyoğullarından Həris b. Yezid b. Nubeyşe, Əbu Cahilliklə birlikdə

Ayyaş b. Əbu Rebiaya işgəncə edərdi. Sonra Həris Hz.

Rəsulullahın (s. a. a) yanına getmək üzrə Məkkədən ayrıldı, hicrət

etdi. Harra deyilən yerdə Ay-yaşla qarşılaşdı. Ayyaş, onun kafir olduğunu

sanaraq qılıncını çəkib öldürdü. Sonra gəlib hadisəs(n)i

Rəsulullaha (s. a. a) xəbər verdi. Bunun üzərinə, "Səhvən olması

xaricində, bir möminin bir mömini öldürməsi caiz degildir." ayəs(n)i

endi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) ayəs(n)i ona oxuduqdan sonra, qalx və bir

kölə azat et/ət, dedi."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət başqa kanallardan da köçürülmüşdür.

Bəzisində, Ayyaşın onu Məkkənin fəthinin reallaşdığı gün öldürdüyü

ifadə edilir. Buna görə Ayyaş o günə qədər müşriklər tərəfindən

zəncirə vurulmuşdu və ona işgəncə edirdilər. Işte müşriklərin

əlindən xilas olduğu o gün, Müsəlman olan Həris ilə qarşılaşdı.

Amma onun Müsəlman olduğunu bilmədiyindən onu orada öldürdü.

Ancaq bizim yuxarıda yer verdiyimiz Ikrime kanalıyla gələn rəvayət

daha tutarlı və Nisa surəsinin eniş tarixinə daha uyğun düşməkdə-

72 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dir.

Taberi öz təfsirində Ibni Zeyddən ayənin Əbu Dərdə haqqında

endiyini rəvayət edər. Buna görə, Əbu Dərdə bir dəstədə

vəzifəli idi. Bir dərəyə yönələrək ehtiyacını aradan qaldırmaq istədi. Orada

qoyunlarını güdməkdə olan bir adamı gördü. Qılıncını çəkərək adama

hücum etdi. Adam, "La ilahə illəllah" dedisə də, Əbu Dərdə qılıncıyla

onun işini bitirdi. Sonra qoyunları al/götürərək yoldaşlarının yanına

döndü. Amma ürəyində etdiyinə qarşılıq bir narahatlıq hiss edirdi.

Sonunda Hz. Rəsulullahın (s. a. a) yanına gələrək hadisəs(n)i ona bildirdi.

Bunun üzərinə söz mövzusu ayə endi. [c. 5, s. 129, Misir nəşr/təzyiqi]

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində Ruyani, Ibni Məhrumda və Əbu

Nuaym, Bəkir b. Hərisəs(n)i Cuhenidən ayənin onun (Bəkir b. Hərisə)

haqqında endiyini rəvayət edərlər. Çünki o da Əbu Dərdəninkinə

bənzər bir hekayə ilə qarşılaşmışdı.

Ancaq bu rəvayətlər, hər vəziyyətdə hadisələrin ayəyə uyğunlaşdırılmasına

nümunə meydana gətirməkdədirlər.

et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Hüseyn b.

Səiddən, o da rəvayətlərində əsas qəbul etdiyi adamları vasitəsilə

İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: Rəsulullah (s. a. a)

buyurdu ki: "Kölə azat etməyi tələb edən hər yerdə hələ dünyaya

gəlmiş olan bir kölə uşağı azat etmək caizdir. Lakin adam

öldürmənin kəffarəs(n)i başqa. O mövzuda uca Allah, 'mömin bir kölə

azat etməsi... lazımlıdır.' buyurmuşdur. Bununla yetkin bir adam

nəzərdə tutulmuşdur..." [c. 8, s. 320, h: 03/1187]

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Musa b. Cəfərdən (ə.s) belə rəvayət

edilər: Ona; "Bir kölənin mömin olduğu necə aydın olar?" deyə soruşular.

Cavabda buyurar ki: "Fitrət əsas alınaraq aydın olar." [c. 1, s. 263,

h: 220]

Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə, İmam Sadiqdən (ə.s)

şirk diyarında oturan və Müsəlmanlar tərəfindən öldürülən bir

Müsəlmanın vəziyyəti qarşısında bunu öyrənən İmamın nə etməsi

lazım gəlir? deyə soruşuldu, o bu cavabı verdi: "Onun yerinə mömin

bir köləni azat edər. 'Eger (səhvən öldürülən,) mömin olmaqla

Nisa Surəsi 92-94 ............................... 73

birlikdə sizə düşmən olan bir birlikdən isə...' ayəsində bu izah edilir."

Mən deyərəm ki: Bu hədisin bir bənzərini Ayyaşi də rəvayət etmişdir. 1

"Onun yerinə mömin bir köləni azat edər." ifadəsi, azat faktorun/etmənin

daha əvvəl də toxunduğumuz kimi, gerçəkdə azad (kölə olmayan)

Müsəlmanların sayının artması məqsədinə istiqamətli olduğuna bağlı

bir işarədir. Çünki, öldürülmə yoluyla ədədlərində bir azalma olmuşdur.

Bundan bu nəticəs(n)i çıxara bilərik: Kəffarə hadisəsində, mütləq olaraq

kölə azat faktorun/etmənin nəzərdə tutulması, günah yoluyla azad insanların

sayında bir azalma meydana gəldiyindən, günahkar olmayan birinin

azad olaraq onlara əlavə olunmasıyla tarazlığın qorunması, açığın

bağlanılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu incəliyi oxucuların qavraması

lazımdır.

əl-Kafi adlı əsərdə İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət

edilər: "Bir adam iki ay arxa arxaya oruc tutmaqla öhdəçiliklidirsə, birinci

ayda orucunu pozsa və ya xəstələnsə, oruclarını yeniləməsi lazımdır.

Amma əgər birinci ayı tamamlayıb ikinci aydan da bir neçə gün

tutmuşsa, sonra bir üzrdən ötəri orucunu pozmuşsa, yalnız qəza

etməsi lazımdır." [Fürus(n)u Kafi, c. 4, s. 139, h: 7]

Mən deyərəm ki: Başqa alimlərin də dediyi kimi, "qəza etməsi lazımdır."

ifadəsindən məqsəd, geri qalan oruclarını tamamlamasıdır.

Bu anlam isə, orucun iki ay arxa arxaya oluşundan çıxarılmışdır.

əl-Kafi adlı əsərdə və Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiqdən (ə.s)

belə rəvayət edilər: İmama, bir mömini qəsdən öldürən möminin

tövbəsi qəbul olarmı? deyə soruşuldu. Buyurdu ki: "Əgər onu mömin

olduğu üçün öldürmüşsə, tövbəsi qəbul olmaz. Əgər hirs və ya hər hansı

dünyəvi bir səbəbdən ötəri öldürmüşsə, onun tövbəsi, ona

qisas tətbiq olunmasıdır. Əgər onun qatil olduğu naməlumsa, özü

son/qətilin vəlilərinə gedər və cinayət/günahını etiraf edər. Əgər son/qətilin vəli-

1- [c. 1, s. 265, h: 230]

74 .............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

leri onu bağışlayar, öldürməzlərsə, onlara diyet verməsi lazımdır. Bunun

yanında, Allaha istiqamətli tövbənin bir ifadəsi olaraq bir köləni

azat etməsi, arxa arxaya iki ay oruc tutması və altmış yoxsulu doyurması

də zəruridir." [Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 286, h: 2 və Təsir-ul Ayyaşi, c. 1,

s. 267, h: 239]

et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Sefaticdən,

o da İmam Sadiqdən (ə.s), "Hər kim bir mömini qəsdən

öldürsə cəzası, içində əbədi olaraq kalacagı cəhənnəmdir." ayəsiylə

əlaqədar olaraq belə rəvayət edər: "Yəni, onun cəzası cəhənnəmdir;

təbii/tabe əgər Allah onu cəzalandırsa." [c. 10, s. 165, h: 658]

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir rəvayəti, et-Dürr-ül

Mensur təfsirində Taberani və başqaları tərəfindən Əbu

Hüreyrədən, o da Peyğəmbərimizdən (s. a. a) köçürmüşdür. Bu rəvayətlər,

yuxarıda da toxunduğumuz kimi, ayələrin əhatə etdiyi incəlikləri

ehtiva edirlər. Adam öldürmə və qisas tətbiqi ilə əlaqədar çox sayda

hədis vardır. Diləyən hədis qaynaqlarına müraciət edə bilər.

Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Hər kim bir mömini qəsdən öldürsə

cəzası, içində əbədi olaraq kalacagı cəhənnəmdir..." ayəsiylə

əlaqədar olaraq belə deyilir: "Bu ayə Makis b. Dabbabet-el Kənanı

haqqında endi. O, qardaşı Hişamı öldürülmüş olaraq

Neccaroğulları qəbiləsinin bölgəsində tapmışdı. Gedib bu hadisəs(n)i

Rəsulullaha (s. a. a) izah etdi. Resu-lullah Kays b. Aypara Fihrini də yanına

verərək Məni Neccar qəbiləsinə göndərdi və belə dedi:

'Neccaroğullarına da ki: Əgər Hişamı öldürənin kim olduğunu bilirsinizsə,

onu qardaşına təslim edin ki, qardaşının qisasını al/götürsün. Əgər

bilmirsinizsə, ona diyetini ödəyin.' Fihri Peyğəmbərimizin mesajını

çatdırdı. Onlar da diyeti ödədilər."

"Makis Fihri ilə birlikdə olduğu halda geri dönüncə şeytan içinə

bir vəsvəsə verdi: 'Qardaşının qisasını al/götürmədən diyet al/götürmüş olmaqla

bir şey etmiş olmursan. Bununla kifayətlənsən, insanların dilindən

xilas ola bilməzsən. Səninlə birlikdə olan bu adamı öldür. Beləcə ona

qarşılıq can almış olarsan. Al/götürdüyün diyet də artıqdan sənə qalar.'

Şeytanın vəsvəsəsinə qananıl Makis yoldaşını bir qaya parçasıyla

Nisa Surəsi 92-94 .................................. 75

vuraraq öldürdü. Sonra bir dəvəyə mindi və kafir olaraq Məkkəyə

döndü. Ardından vəziyyətini bu şeirlə təsvir etdi:

"Qardaşıma qarşılıq Fihrini öldürdüm və qan əvəzini də,

Faras(n)ı bölgəsinin sahibi Neccaroğullarından al/götürdüm.

Həm intiqamımı al/götürdüm, həm də rahat yata bildim.

Və mən bütlərə dönən ilk adam oldum."

"Bunu xəbər alan Rəsulullah buyurdu ki: 'Nə Hərəm xaricində,

nə də Hərəm bölgəsində ona əmən verməyəcəyəm.' Bu hadisəs(n)i,

Dahhak və bir qrup təfsirçi rəvayət etmişdir." [Mecma-ul Bəyan'-

dan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.]

Buna yaxın bir hədis Ibni Abbas, Səid b. Cübeyr və başqalarından

də rəvayət edilmişdir.

Təfsir-ul Qummuda, "Ey inananlar! Allah yolunda döyüşə çıktıgınız

zaman..." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Bu ayə,

Resulul-lahın (s. a. a) Hayber Döyüşündən dönüşündən sonra

Üsamə b. Zeydi bir suvari birliyi ilə Fedek bölgəsindəki bəzi Yəhudi

kəndlərinə göndərərək onları Islama dəvət etməsi üzərinə endi.

Bu kəndlərin birində Mirdas b. Nehik əl-Fedeki adında bir adam vardı.

Rəsulullahın (s. a. a) göndərdiyi süvari birliyinin gəldiyini fərq

edincə, ailəsini və mallarını al/götürərək dağ tərəfində bir yerdə dayanıb,

'Əşhədu ən la ilahə illəllah və ənnə Muham-meden Rəsulullah' deyərək

Üsaməni qarşılamağa qoyuldu. Ancaq Əsasama b. Zeyd,

(Mirdasın şahidlik gətirməsini duy/eşitdiyi halda gəldi və) bir mizraq

zərbəsiylə onu öldürdü."

"Rəsulullahın (s. a. a) yanına döndüyündə bunu xəbər verdi.

Resu-lullah (s. a. a) ona belə buyurdu: 'Allahdan başqa bir ilah olmadığına

və mənim Allahın elçisi olduğuma şahidlik edən bir adamı

mı öldürdün?' Dedi ki: 'Ya Rəsulullah, o bunu öldürülməkdən

xilas olmaq üçün söylədi.' Rəsulullah (s. a. a) ona belə dedi: Sən, nə

onun ürəyinin üzərindəki pərdəni araladın, nə diliylə söylədiyini

qəbul etdin, nə də içində olanları bildin. [Yaxşı bütün bunlara baxmayaraq

onu nə deyə öldürdün?]"

76 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

"Bunun üzərinə Üsamə b. Zeyd bir daha 'Əşhədu ən la ilahə illəllah

və ənnə Muhammədən Rəsulullah' deyən birini öldürməməyə

and içdi. Bu yüzdəndir ki, Əmr-ül Möminin Hz Əlinin (ə.s) kimi

qruplara qarşı başlatdığı döyüşlərə qatılmadı. Işte 'Sizə salam verənə,

dünya həyatının keçici mənfəətinə göz tikərək, 'Sən mömin

degilsin' deməyin...' ayəs(n)i onun bu hadisəs(n)i üzərinə endi."

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən bir hədisi Taberi öz təfsirində

Süddidən rəvayət edər. Ayənin eniş səbəbinə bağlı bir çox rəvayət

də et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak edər. Bunların birində, adı çəkilən

hadisənin Mikdat b. Esvedin, digər birində Əbu Dərdənin, bir başqasında

də Mahlem b. Cessamenin başından keçdiyi ifadə edilər. Bir

digərində isə, qatil və son/qətilin adları verilməyərək hekayə üstü bağlı

olaraq təqdim edilər.

Nə var ki, Üsamə b. Zeydin bu andı və Hz. Əlinin (ə.s)

döyüşlərinə qatılmadığı və beləcə ona bəhanəsini bildirdiyi,

bilinən və tarix kitablarında zikr edilən bir mövzudur. Yenə də Allah

doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər.

Nisa Surəsi 95-100 ............................................................. 77

95- Möminlərdən -üzr sahibi olanlar xaricində- (döyüşə qatılmayıb)

oturanlarla, malları və canlarıyla Allah yolunda cihad edənlər

bir olmaz. Allah, malları və canları ilə cihad edənləri, dərəcə

baxımından oturanlardan üstün etmişdir. Allah hamısına da (savabın)

ən gözəlini vəd etmişdir; amma Allah mücahidləri, oturanlardan

üstün edərək onlara böyük bir əcr vermişdir.

78 .............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

96- Öz qatından dərəcələr, bağışlama və rəhmət vermişdir

(onlara). Allah çox bağışlayıcı və əsirgəyicidir.

97- Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərin canlarını al/götürərkən; "Nə

etməkdə idiniz!" deyərlər. Bunlar, "Biz yer üzündə çarəsiz və zəif

buraxılmış (mustazaf)lar idik." deyə cavab verərlər. Me-lekler də, "Allahın

yeri geniş deyil idimi? Onda hicrət etsəydiniz ya!" deyərlər. Işte

onların çatacağı yer/yeyər cəhənnəmdir; ora nə pis bir çatış yeridir!

98- Ancaq kişilər, qadınlar və uşaqlardan (həqiqətən) aciz

olub zəif buraxılanlar, heç bir çarəyə gücü çatmayanlar və heç bir yol

tapa bilməyənlər müstəsnadır.

99- Işte bunları, ümid edilər ki Allah bağışlayar; Allah çox bağışlayıcı və

bağışlayıcıdır.

100- Allah yolunda hicrət edən kimsə, yer üzündə gedəcək bir çox

yer/yeyər və genişlik (bolluq və imkan) tapar. Kim Allah və Elçisi

uğrunda hicrət edərək evindən çıxar da sonra özünə ölüm çat/yetişsə,

artıq onun mükafatı Allaha düşər. Allah da çox bağışlayıcı

və əsirgəyicidir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

"Möminlərdən -üzr sahibi olanlar xaricində- (döyüşə qatılmayıb) oturanlarla,

malları və canlarıyla Allah yolunda cihad edənlər bir olmaz."

Ayənin orijinalında keçən "darar" sözü, cihad və döyüş öhdəçiliyini

maneə törədəcək şəkildə bədəndə korluq, topallıq və xəstəlik

kimi bir nöqsanlığın ol/tapılması deməkdir. Mal ilə cihad etməkdən

məqsəd, din düşmənlərinə qarşı zəfər qazanmaq üçün malın Allah

yolunda xərclənməsidir. Can ilə cihad isə, döyüş deməkdir.

"Allah hamısına da (savabın) ən gözəlini vəd etmişdir." ifadəsi

göstərir ki, "oturanlar"dan məqsəd, başqalarının cihada çıxmasının

kafi gəldiyindən, özlərinə ehtiyac duyulmayan şərtlərdə

cihada çıxmayıb döyüşü tərk edən və evlərində qalanlardır. Bu

halda, təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayə, insanları cihada təşviq etmə

Nisa Surəsi 95-100 ............................................ 79

və bu məsuliyyəti yerinə yetirmə barəsində yarışmağa sövq etmə

məqsədinə istiqamətlidir.

Buna bağlı bir dəlil, uca Allahın əvvəl üzr sahiblərini istisna

etməsi, sonra oturanlarla cihada çıxanların bir olmadıqlarına

hökm etməsidir. Halbuki üzr sahibləri də eynilə oturanlar kimi, Allah

yolunda döyüşən mücahidlərlə eyni səviyyədə deyildirlər. Uca Allah-

'ın, üzr sahibi olduqlarından ötəri, döyüşə qatılmayanların uğradıqları

zərər və itirdikləri savabı, yaxşı niyyətlərinə [yəni, "Kaş ki

möhkəm olsaydıq da biz də onlarla birlikdə döyüşsəydik" arzularına]

cavab verdiyi savabla qarşıladığını, kompensasiya etdiyini söyləsək belə,

şübhə yox ki cihad, şahidlik və ya Allah düşmənlərini uduzmaya

uğratmaq, Allah yolunda döyüşən mücahidlərin başqalarından üstün

və imtiyazlı qılınması üçün bir üstünlükdür, bir fəzilətdir.

Qısacası bu ayə, möminləri döyüşə təşviq etməyə, onları hərəkətə

keçirməyə istiqamətlidir; xeyrlər, fəzilətlər və dəyərlər uğruna

yarışmaları üçün içlərindəki iman ruhunu oyandırmağı məqsəd qoymaqdadır.

"Allah, malları və canları ilə cihad edənləri, dərəcə baxımından oturanlardan

üstün etmişdir." Bu cümlə, "bir olmaz" hökmünün bir səbəbi

mövqesindədir. Buna görə atif ədatı və ya başqa bir bağlayıcıla

iki cümlə bir-birinə bağlanmamışdır. Ayədə keçən "dərəcə"dən

məqsəd, mərtəbə və mövqedir. "Dərəcələr" isə, mərtəbə üstünə

mərtəbə mənasını ifadə edər.

"Allah hamısına da (savabın) ən gözəlini vəd etmişdir." Yəni

uca Allah, həm oturanlara, həm də mücahidlərə və ya bəhanəsiz

oturanlarla, bir bəhanədən ötəri oturanlara və mücahidlərə ən/en

gözəli vəd etmişdir. Ayənin orijinalında keçən "el-hüsna=en gözəl"

sözü, mahzuf mevsufun xüsusiyyətidir. Gözəl aqibət, gözəl savab vs.

kimi bir məna daşıyar.

Bu cümlələr, hər hansı bir səhv qəbul etməyi dışlamayı məqsəd qoymaq-

dadar. Çünki möminlərdən olub cihada qatılmayan bir kimsə

"Möminlərdən... oturanlarla, malları və canlarıyla Allah yo-

80 .................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

lunda cihad edənlər bir olmaz. Allah... cihad edənləri, dərəcə baxımından

oturanlardan üstün etmişdir." ifadəsini duy/eşitdiyi zaman

nə imanından, nə də sa-lih əməllərindən ötəri əlinə heç bir şeyin

keçməyəcəyini, heç bir savab əldə edə bilməyəcəyini vehmedebilir. Işte

belə bir qurun idi, "Allah hamısına da (savabın) ən gözəlini vəd

etmişdir." ifadəsiylə aradan qaldırılır.

"Amma Allah mücahidləri, oturanlardan üstün edərək onlara böyük

bir əcr vermişdir. Öz qatından dərəcələr, bağışlama və rəhmət vermişdir

(onlara)." Burada işarə edilən lütf və bağışlayar/hədiyyələr (üstün etmə),

başda ümumiyyətlə haqqında danışılan lütf və bağışlayarın (üstün etmənin)

şərhi, detallandırması mövqesindədir. Bunun yanında bir başqa

nöqtəyə də təmas edilir. Belə ki: Möminlərin yalnız, "Allah

hamısına da (savabın) ən gözəlini vəd etmişdir." ifadəsinin ehtiva etdiyi

vədə güvənərək yan gəlib yatmamaları və nəticədə Allah yolunda

cihad vəzifələrini savsaklamaları yaraşmaz; əksinə haqq mesajının

ucalması və qərblin yerlə bir edilməsi barəsində əllərindən gələn

səyi göstərmələri lazımdır. Çünki mücahidlərin oturanlara görə

artıqdan əldə etdikləri bağışlanma və ilahi rəhmətə nail olmaq kimi

dərəcələr kiçik hesab edilə bilməz.

Ayənin axışı bir neçə baxımdan maraqlıdır: Birincisi: Başlanğıcda

mücahidlər, "malları və canlarıyla Allah yolunda" ifadəsiylə

qeydləndirilmiş, ardından "malları və canları ilə", son olaraq da

heç bir qeyd olmadan zikr edilmişdir. Ikincisi: Başlanğıcda

üstünlükdən danışılarkən, onun bir "dərəcə" olduğuna toxunulur;

amma sonra bunların "dərəcələr" olduğuna işarə edilir.

Birincisinə gəlincə: Hər şeydən əvvəl ayənin axışı, cihad faktorun/etmənin

oturmaqdan üstün bir davranış olduğunu şərhə istiqamətlidir.

Üstünlük də cihadındır; amma nəfsi ehtirasları təminə istiqamətli deyil,

Allah yolunda olduğu zaman; [yenə üstünlük cihadındır] amma insanın

ən/en dəyər verdiyi mala əvəz olduğu yəni, insanın yanında ən/en

qiymətli olan malın infak edildiyi zaman və maldan da qiymətli can

bahasına olduğu zaman. Işte bu səbəblə başda, "malları və canlarıyla

Allah yolunda cihad edənlər" deyilir. Bununla, məsələnin

Nisa Surəsi 95-100 .......................... 81

bütün açıqlığıyla ortaya qoyulması, ağla gələ biləcək hər cür səhvin

ortadan qaldırılması məqsədi güdülür.

Sonra "Allah malları və canlarıyla cihad edənləri, dərəcə baxımından

oturanlardan üstün etmişdir." deyilincə, yuxarıda açıqladığımız

baxımdan artıq söz mövzusu qeydlərə [malları və canlarıyla

ifadələrinə] yer verilməsinə ehtiyac duyulmadı. Çünki əvvəlki şərh

sayəsində ağla gələ biləcək hər cür səhv qəbul etmə qalxmışdı.

Lakin bu cümlə, "Allah hamısına da (savabın) ən gözəlini vəd

etmişdir." ifadəsinə yaxın bir yerdə istifadə edildiyi üçün, ifadənin axışının

gərəyi olaraq, bu üstün etmənin səbəbini də şərhə

ehtiyac duyuldu. Bu da insanlar tərəfindən ehtirasla sevilmələrinə baxmayaraq

Allah yolunda malın infak, canın da fəda edilməsidir. Buna görə

"mücahidlər"lə əlaqədar bir qeyd olaraq bu ikisinin zikr edilməsiylə

kifayətlənildi və "malları və canlarıyla cihad edənlər" deyildi.

Üçüncü dəfə "Allah mücahidləri, oturanlardan üstün edərək onlara

böyük bir əcr vermişdir." deyilməsinə gəlincə, burada artıq

qeydlərin zikr edilməsinə gərək qalmamışdır, nə bütününə, nə də bəzisinə.

Bu yüz/üzdən bütün qeydlər bir kənara buraxılaraq ifadə mütləq

istifadə edilmişdir.

İkincisinə gəlincə: "Allah, malları və canlarıyla cihad edənləri,

dərəcə baxımından oturanlardan üstün etmişdir." ifadəsində keçən

"dərəcədən" sözü, cümlə içində gramatik baxımdan "şikayət"

olmasından ötəri mansuptur. Bu səbəbdən burada, üstünlüyü tələb edən

bu dərəcənin bir və ya daha çox olduğuna toxunulmadan,

söz mövzusu üstünlüyün, yalnız dərəcə və mövqe etibarilə

olduğunun açıqlanması məqsəd qoyulmuşdur.

"Allah mücahidləri, oturanlardan üstün edərək onlara böyük

bir əcr vermişdir. Öz qatından dərəcələr... vermişdir (onlara)."

Bu ifadənin orijinalında keçən "faddale" sözcüyü, "vermə, bəxş etmə"

və bənzəri bir mənas(n)ı əhatə edir kimidir. "Öz qatından dərəcələr"

ifadəsi, "böyük bir əcr" ifadəsi məzmununda əvəz ya da

ətfi bəyan mövqesindədir. Bu səbəbdən bu mənas(n)ı əldə edirik: "Allah,

mücahidlərə böyük bir əcr verərək onları verdiyi və ya savab

82 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

olaraq bəxş etdiyi bu böyük əcrlə oturanlardan üstün etmişdir. Bu

böyük əcr isə, Allah qatından olan dərəcələrdir."

Bu baxımdan ayə, başlanğıc etibarilə mücahidlərin oturanlar

qarşısındakı üstünlüklərinin, Allah qatından bir dərəcə səbəbindən

olduğunu açıqlayır. Bu vaxt dərəcənin bir dənəmi, yoxsa daha

çoxmu olduğundan danışmır. Sonunda isə bu dərəcənin bir

olmayıb bir çox mövqe və dərəcə olduğunu açıqlayır və bu dərəcələrin,

mücahidlərə mükafat olaraq verilən böyük bir əcr olduğuna işarə

edir.

Bura qədər etdiyimiz şərhlər ilə, ayənin başında "dərəcə",

sonunda isə "dərəcələr" şəklində bir ifadə istifadə edilməsi səbəbindən

bəzi zehinlərdə bir ziddiyyət varmış kimi bir qurun idinin oyana biləcəyi

problemini aradan qaldırdığımızı ümid edirik. Necə ki bəzi təfsir

alimləri də belə bir problemi hiss etmiş olacaqlar ki, ondan xilas olmaq

üçün çoxu ya da bütünü məcbur etmə məhsulu olan bir çox qiymətləndirmələr

təqdim etmə gərəyini duy/eşitmişlər.

Bunlardan birinə görə; ayənin başında, mücahidlərin üzr sahibi

olub da cihada qatılmayanlardan bir dərəcə, sonunda isə üzr sahibi

olmadan cihada qatılmayıb oturanlardan bir çox dərəcə üstün

olduqları nəzərdə tutulmuşdur.

Bir başqa şərhə görə; ayənin başında keçən "dərəcə"dən

məqsəd, qənimət al/götürmək və yaxşı ad salmaq kimi dünyəvi mərtəbədir.

Sonundakı "dərəcələr"dən məqsəd isə, ührəvi mərtəbələrdir və

bu mərtəbələr dünyaya nisbətlə çoxdurlar. Necə ki uca Allah belə

buyurur: "Əlbəttə axirət, dərəcələr baxımından daha böyükdür."

(Isra, 21)

Söz mövzusu mövhum ziddiyyət problemini aşma məqsədli bir başqa

şərhsə belədir: Ayənin başında işarə edilən "dərəcə"dən məqsəd,

Allah qatındakı mərtəbədir və bu mənəvi bir faktdır. Ayənin

sonundakı "dərəcələr"dən məqsəd isə, cənnətin evləri və yüksək

dərəcələridir. Bunlarsa konkret faktlardır.

Ancaq oxucular, bu şərhlərin ayənin ləfzi etibarilə bir dəlilə

söykən/dözmədiyindən xəbərdardırlar.

Nisa Surəsi 95-100 ......................................................... 83

"Qatından" ifadəsinin orijinalı olan "minhu" sözündəki əvəzlik,

uca Allaha dönük olsa lazımdır. "Bağışlama və rəhmət" sözlərinin,

"dərəcələr"in şərhi şəklində qəbul edilməsi vəziyyəti

də bizim bu şərhimizi dəstəkləməkdədir. Çünki hədiyyə və rəhmət

Allahdandır. Ancaq əvəzliyin daha əvvəl zikr edilən "əcr" sözünə

dönük olması da mümkündür.

"Bagışlama və rəhmət..." ifadəsinin zahiri, "dərəcələr" sözünün

şərhi olduğunu göstərir. Çünki dərəcələr yəni, Allah

qatındakı hər cür mərtəbə, hədiyyə və rəhmətin obyektiv qarşılığıdır.

Əvvəlki araşdırmalarımızın birində bunu öyrənmiş ol/tapılırsınız

ki: Rəhmətin -yəni, Allahın lütf edib qatından nemət hədiyyəs(n)i

etməsinin- reallaşması, ancaq ona çatmanın önündəki hər

müxtəlif maneənin aradan qaldırılması ilə mümkün ola bilər. Bu rəhmət isə

bağışlama, yəni bağışlamadan ibarətdir.

Bunun bir gərəyi olaraq, hər nemət mərtəbəsi və hər yüksək

mənzil və dərəcə özündən sonrakı mərtəbəyə və özündən

üstün dərəcəyə nisbətlə bağışlama və bağışlama mövqesindədir. Bu səbəbdən

ührəvi hər cür dərəcələr, uca Allahın hədiyyəs(n)i və rəhmətidirlər.

Necə ki Quranda rəhmət və ya ona yaxın bir anlayışın istifadə edildiyi

çoxu yerdə bağışlamadan da danışılır. "Bagışlama və

böyük mükafat onlarındır." (Maidə, 9) "Onlar üçün... bagışlanma və

tükənməz bir ruzi vardır." (Ənfal, 4) " Onlar üçün bagışlama və böyük

mükafat vardır." (Hud, 11) "Orada Allah magfireti və razılığı

vardır." (Hədid, 20) "Bizi bagışla, bizə mərhəmət et/ət!" (Bəqərə, 286)

kimi bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür.

Ardından ayə, "Allah çox bagışlayıcı və əsirgəyicidir." ifadəsiylə

sona çatır. Bu iki adın ayənin məzmunuyla münasibəti diqqətə çarpandır.

Xüsusilə, "bagışlama və rəhmət" ifadəsindən sonra iştirak etmiş

olması, bu əlaqəni daha da diqqətə çarpan hala gətirməkdədir.