Nisa Surəsi 77-80

olaraq... Allah sizə fətva verir." Ragıp əl-Isfahani belə deyər: "əl-

Futya" və "əl-fətva", başa düşülməsi, içindən çıxılması çətin, problemli

hökmlərə verilən cavabdır. Deyilər ki, ondan fətva istədim. [Içinden

çıxılması çətin bir hökmlə əlaqədar çıxış yolu göstərməsini istədim.]

O da bu fətvanı verdi. [Bu çıxış yolunu göstərdi, hökmün bu

Nisa Surəsi 127-134 ........................................................... 169

olduğunu söylədi.]" Ragıpdan alınan götürmə burada sona çatdı.

Anlayışın istifadə edildiyi sahələri araşdırdığımızda bu nəticəs(n)i əldə

edirik: Fətva, insanın qarşılaşdığı problemli bir məsələ haqqında

öz məlumat və düşüncəsini işə salaraq içtihat etməsi nəticəs(n)i ortaya

qoyduğu cavab ya da sadə sadə bir müşahidə et başa düşülməsi çətin sandığı

bir mövzuda ilk sahib olduğu görüşün özü deməkdir; mövzuyla

əlaqədar cavab deyil.

Ayə, təfsir alimlərinin "özlərinə yazılanı vermediginiz və

özləriylə evlənməkdən yüz/üz çevirdiginiz yetim qadınlar və

yazıq uşaqlarla əlaqədar olaraq kitabda sizə oxunanlar haqqında...

Allah sizə fətva verir." cümləsinin tərkibinin dəyişik bucaqlardan

ələ alınması ilə əldə etdikləri fərqli baxışları əsas al/götürdüyümüzdə, bir-birindən

ayrı mənalar ifadə etməkdədir; ancaq bu ayənin, surənin

giriş qisimində qadınlara bağlı problemləri ələ alan ayələrə əlavə olunmuş

olması göstərir ki, bu ayə söz mövzusu o ayələrdən sonra

enmişdir.

Bunun [bu ayələrin o ayələrdən sonra enişinin] təbii bir nəticəs(n)i,

qadınlar haqqında istədikləri fətvanın, Islamın ortaya çıxardığı,

qanuniləşdirdiyi və cahiliyyə dövründə qadınlara bağlı bilinməyən

bütün haqqlarla əlaqədar olmasıdır. Bunlarsa, yalnız qadınların

miras və evliliklə əlaqədar haqqlarıyla elin idilidir. Yetim qadınların haqqları

kimi xüsuslarla maraq/əlaqəsi yoxdur. Çünki yetimlik vəziyyəti bütün qadınları

deyil, yalnız müəyyən bir qrupu maraqlandırar. Kənar yandan yetim qadınların

vəziyyəti bu ayədə ələ alınmışdır: "özlərinə yazılanı vermediginiz

və özləriylə evlənməkdən yüz/üz çevirdiginiz yetim qadınlar

və yazıq uşaqlarla əlaqədar olaraq kitabda sizə oxunanlar haqqında...

Allah sizə fətva verir." Bu halda, istənən fətva, qadın

olmaları hasebiyle bütün qadınları maraqlandıran miras hökmləriylə

əlaqədardır.

Buna görə, "Onlara bağlı olaraq... Allah sizə fətva verir."

ifadəsində keçən "Allahın fətva verdiyi hökm"dən məqsəd, surənin

giriş qisimində diqqət çəkilən xüsuslardır. Bu halıyla ayə, fətva

vermə məsələsini uca Allahla elin idiləndirərək Hz. Peyğəmbərlə

170 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

(s. a. a) maraq/əlaqəsinin olmadığını vurğulamış olur. Buna görə ayənin mənas(n)ı

belədir: Qadınlarla əlaqədar olaraq səndən fətva istəyirlər. Də ki:

Onlar haqqında fətva vermək Allahın səlahiyyətindədir. O da surənin

girişində endirdiyi ayələr daxilində onlara bağlı hökmünü bildirmişdir.

"Özlərinə yazılanı vermədiyiniz və özləriylə evlənməkdən

üz çevirdiyiniz yetim qadınlar və yazıq uşaqlarla əlaqədar olaraq kitabda

sizə oxunanlar haqqında... Allah sizə fətva verir." Daha əvvəl,

ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, yetim qadınlar və yazıq,

çarəsiz uşaqlarla əlaqədar hökm, qadınlara bağlı hökmlə elin idili olduğu

üçün burada söz mövzusu edilmişdir, demişdik. Necə ki surənin

giriş qisimindəki ayələrdə də yetim qadınlara bağlı hökmə də

toxunulmuşdu. Yoxsa bu xüsus, istədikləri fətvanın əhatəsinə

girməz. Çünki onlar yalnız qadınlar haqqında fətva istəmişlər idi.

Bundan ötəri, "ma yutla aleykum=size oxunanlar" ifadəsinin

"fi-hinne=onlara bağlı" ifadəsindəki mecrur əvəzliyə ətf edilmiş olması

lazımdır. Zəifçilərin əksəriyyəti bu cür ətfin doğru olmadığını

söyləsələr də [zəif üləmasından] Ferra, bunun Ərəbcə qaydalarına

uyğun olduğunu irəli sürmüşdür. Bu baxımdan, "yetim qadınlar və

yazıq uşaqlarla əlaqədar olaraq kitabda sizə oxunanlar haqqında..."

ifadəsiylə, surənin giriş qisimində iştirak edən və yetim qadınlarla yazıq

uşaqlar haqqında enən ayələrin ehtiva etdiyi hökmlər və mənalar

nəzərdə tutulmuşdur. Ayənin orijinalında keçən "yutla" sözünün

məsdəri olan "tilavət" sözü, ləfzin oxunması mənasını ifadə etdiyi

kimi, ləfzin ifadə etdiyi mənanın təlqin edilməsi mənasını da ehtiva edər.

Bu səbəbdən belə bir məna əldə edirik: Də ki: Allah, kitabda

yetim qadınlarla əlaqədar olaraq sizə oxunan hökmlər haqqında sizə

fətva verir.

Bəzi təfsirçilərin şərhindən aydın olduğu qədəriylə onlar,

"və ma yutla aleykum=size oxunanlar" ifadəsini, "fihinne=onlara

bağlı" ifadəsinin cümlədəki mövqesinə və gizli harekesine ətf etmişlər.

[Zahiri etibarilə car və mecrur olsa da gerçəkdə

"yüftikum" hərəkətinin mefilidir.] Bunu edərkən "fətva vermə" ola-

Nisa Surəsi 127-134 ...................................................... 171

rak mənalandırdığımız "yufduğum" sözünü "şərh" mənasında

ələ almışlar. Bu səbəbdən, "De ki: Allah, kitabda sizə oxunan

ayələri açıqlayır." şəklində bir məna əldə etmişlər.

Digər bəziləri, məcbur etmə əsəri olduğu dərhal fərq edilən və uca

Al-lahın kəlamına yaraşmayan başqa tərkiblər də inkişaf etdirmişlər.

Bu çer-çevede bəziləri belə demişlər: "Ma yutla aleykum=size

oxunanlar" ifadəsi, "kulillah=de ki, Allah" sözünün məhəlli mövqesinə

və yaxud "yüftikum=size fətva verir" ifadəsindəki gizli əvəzliyə

["hüve=o"] ətf edilmişdir.

Digər bəzisi, ifadənin "fin-nisa=kadınlar haqqında" ifadəsindəki

"nisa=kadınlar" sözünə ətf edildiyini deyərkən, başqaları da belə

demişlər: "Və ma yutla əleykum fil kitab=kitapta sizə oxunanlar"

ifadəsinin başındakı "vav" hərfi, yeni bir cümlənin başlanğıcını

ifadə edər. Bu səbəbdən cümlə yeni bir başlanğıcdır. "Və ma yutla

aleykum=size oxunanlar" hissəs(n)i mübteda, xəbəri də "fil

kitab=kitapta" ifadəsidir. Bu səbəbdən bu cümlə təzim məqsədinə istiqamətlidir,

demişlər.

Digər bəzisi isə, "və ma yutla aleykum=size oxunanlar" ifadəsinin

başındakı "vav" hərfi, and ədatıdır. Bu səbəbdən, "fi

yetamen-ni-sa=yetim qadınlar haqqında" ifadəsi, "fihinne=onlara

bağlı" ifadəsindən əvəzdir. Bu vəziyyətdə cümlənin mənas(n)ı budur:

"Kitabda sizə oxunan ayələrə and içərəm ki Allah, yetim qadınlar

haqqında sizə fətva verir." Bu qiymətləndirmələrin bütününün

məcbur etmə əsəri olduqları açıqca görülməkdədir.

"Özlərinə yazılanı vermediginiz və özləriylə evlənməkdən

yüz/üz çevirdiginiz..." cümləsi, yetim qadınların xarakterizə etməsi mövqesindədir.

Burada yetim qadınların necə haqqlarından məhrum buraxıldıqlarına

işarə edilməkdədir. Necə ki bu məhrum bırakılış formaları,

uca Allahın onlar haqqında bəzi hökmlər endirməsinə

səbəb olmuşdur. Beləcə onların əleyhinə haqsız olaraq qüvvədə

olan cahiliyyə dövrü ənənəs(n)i etibarsız qılınmış, onların çiyinlərinə

minən bu çətinlik qaldırılmışdır. Belə ki: Cahiliyyə dövründə Ərəblər,

yetim qadınlara və mallarına əl qoyurdular. Əgər qadınlar gü-

172 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

zel olsadılar, onlarla evlənərək həm onlardan, həm də mallarından

faydalanardılar. Əgər çirkin olsadılar, başqalarıyla evlənmələrinə

mane olaraq, özləri də onlarla evlənmir və yenə də mallarından

faydalanmaq üçün yanlarında tuturdular.

Bundan sırasıyla bu xüsuslar ortaya çıxır:

Birincisi: "Özlərinə yazılanı" ifadəsiylə, tekvini=varoluşsal

yazım, yəni ilahi təqdir və planlama nəzərdə tutulmuşdur. Çünki insan

üçün həyata yolunu açan, var ediliş və meydana gətiriliş faktıdır.

Bu varoluşsal faktların təsiriylə insan, günü gəlincə evlənmə gərəyini

duy/eşidər. Yenə bu yaradılış qanunu, insanın malı və sərvəti üzərində

azad qənaətdə ol/tapılma haqqını nəzərdə tutmuşdur. Bu səbəbdən

bir insanın evlənməsinə və özünə aid malı üzərində qənaətdə

ol/tapılmasına mane olmaq, əslində uca Allahın yaradılış sistemi

içində ona bəxş etdiyi xüsusiyyətlərə, yazdığı haqqlara mane olmaq deməkdir.

Ikincisi: "Ən/en tenkihuhunne=evlenmekten" ifadəsinin başındakı

mahzuf cer ədatı "an"dır. Bu səbəbdən, nəzərdə tutulan onlarla evlənmək

istəməməkdir, onlardan üz çevirməkdir, onlarla evlənmək istəmək

deyil. [Belə ki, "terğabune" sözü, "rəğbət" kökündən iki cer

ədatıyla keçişli qılınar. Biri "fi" ədatıyla, digəri də "an" ədatıyla. Birinci

vəziyyətdə sözün mənas(n)ı "istəmək, işi etməyə yönəlmək"

olar, ikinci vəziyyətdə isə "istəməmək, üz çevirmək" mənasında

istifadə edilər. Bu ayədə də mahzuf cer ədatı "an" olduğuna görə, bu

söz "özləriylə evlənmək istəmədiyiniz, evlənməməklə onlardan

üz çevirdiyiniz" mənasını verər.] Çünki, haqqlarından məhrum

buraxıldıqlarını ifadə edən "Özlərinə yazılanı vermediginiz"

əvvəlki ifadəylə, "yazıq uşaqlar" deyə başlayan sonrakı ifadənin

arasında, yetim qadınlarla [evlənmək istəyə deyil,] evlənmək istəməmə

vəziyyətinin zikr edilməsi daha uyğun düşməkdədir.

"yazıq uşaqlar" ifadəsi isə, "yetim qadınlar" ifadəsinə

ətf edilmişdir. Cahiliyyə Ərəbləri yetim uşaqları zəif buraxır,

onları əzib zillətə salaraq yazıqlaşdırırdılar. Ata

minə bilmədiklərini və ailələrini müdafiə edə bilmədiklərini bəhanə edərək

mirasdan məhrum buraxırdılar.

Nisa Surəsi 127-134 .......................................................... 173

yordular.

"və yetimlərə qarşı ədalətli davranmanız istiqamətində" Bu ifadə

"fihinne=onlara bağlı" ifadəsinin məhəllinə ətf edilmişdir. Bu səbəbdən

belə bir məna əldə edirik: "Də ki: Allah, yetimlər haqqında

ədaləti yerinə yetirməniz istiqamətində fətva verir." Bu baxımdan ifadə,

xüsusi bir hökmdən daha ümumi bir hökmə keçişə nümunə

meydana gətirər; yəni, bəzi qadın yetimlərə və uşaqlara bağlı hökmdən,

mütləq olaraq bütün yetimlərin malları və digər haqqlarıyla əlaqədar

hökmlərə keçiş edilir.

"Edəcəyiniz hər xeyiri, şübhəsiz Allah bilər." Burada həmsöhbətlərə,

uca Allahın qadınlar və yetimlərlə əlaqədar olaraq qoyduğu hökmlərin

öz xeyrlərinə olduğu və uca Allahın şübhəsiz ki bunu

bildiyi xatırladılır. Bu, bu istiqamətdə əməl etmələrinə dönük bir təşviqdir.

Ki xeyrləri, yaxşılıqları bundadır. O biri yandan qarşı çıxmamaları,

müxalif çıxmamaları üçün də bir xəbərdarlıqdır. Ki Allah edib etdiklərini

bilməkdədir.

"Əgər bir qadın, ərinin itaətsizliyindən yaxud özündən üz çevirməsindən narahatlıq etsə..." Bu xüsus, haqqında fətva istədikləri

məsələnin xaricində bir hökm olmasına baxmayaraq bir münasibətlə

də mövzuyla əlaqəlidir. Bu eynilə dərhal sonrakı ayədə zikr edilən

hökmə bənzəyir: "Ədaləti saglamaga nə qədər ugraşsanız da güc

çatdıra bilməzsiniz."

Bu ayədə itaətsizlik, xasiyyətsizlik etmə və üz çevirmə narahatlığından

danışılıb da şəxsən bunların reallaşmalarından danışılmamasının

səbəbi; razılaşma zamanının, narahatlıq sonrası işarə və

ifadə edilərin ilk ortaya çıxışı ilə birlikdə gündəmə gəlməsidir. Ayənin

axışından anladığımız qədəriylə, razılaşmadan məqsəd, qadının evlilikdən

doğan haqqlarının bir qisimindən və ya bütünündən, arada bir

yaxınlıq, istilik və uyğunlaşma meydana gətirmək və ayrılıq təhlükəsini

önləmək üçün, sarfınazar etməsidir. Şübhəsiz razılaşma, bu cür mənfi

nəticələrdən daha xeyirlidir.

"Onsuz da/zatən nəfslər cimrilige hazır vəziyyətə gətirilmişdir." Ayədə

174 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

keçən "bərabər/yoldaş-şuhhu" sözü, xəsislik mənasını verər. Bu deməkdir ki

xəsislik, insan nəfsinin bir xarakteri, bir instinktidir. Uca Allah,

mənfəətlərini qorusun və itməsini önləsin deyə insana bu

duyğunu vermişdir. Bu səbəbdən hər nəfsin xəsisliyi, dərhal yanı başında

hazır haldadır. Məsələn qadın, evlilik çərçivəsində geyim, aliment,

yataq əlaqələri və cinsi birləşmə kimi haqqları mövzusunda xəsislik

edər [yəni, onların qorunmasını və itməməsini istər]. Kişi

də, ayrılmaq istədiyində, davranışdan xoşlanmadığında uzlaşma

və bərabər/yoldaşına meyl göstərmə barəsində xəsislik edər. Belə bir

vəziyyətdə, razılaşma təmin edilə bilməsi üçün tərəflərdən birinin və ya hər

ikisinin kimi haqqlarından güzəşt verməsinin hər hansı bir qorxusu

yoxdur.

Ardından uca Allah belə buyurur: "Eger yaxşı davranar və

(haqsızlıqdan) çəkinsəniz, şübhəsiz Allah etdiklərinizdən xəbərdardır."

Burada, yaxşılıq yolundan çıxmasınlar və təqva qanununu

göz ardı etməsinlər və Allahın edib etdiklərini xəbər aldığını xatırlasınlar

deyə kişilərə öyüd verilməkdədir. Ki ər-arvad davranışı

məzmununda qadınlara zülm etməsinlər, qadınların könüllü olaraq

bəzi haqqlarından fərəqət etmələri mümkün olsa belə, kişilər onları

bəzi konstitusional haqqlarından imtina etməyə məcbur etməsinlər.

"Qadınlar arasında ədaləti təmin etməyə nə qədər məşğul olsanız da güc

çatdıra bilməzsiniz..." Bu ifadə, uca Allahın surənin giriş qisimində yer/yeyər

alan/sahə, "Aralarında ədaləti yerinə getiremeyeceginizden qorxsanız,

tək biriylə evlənin." (Nisa, 3) ayəsiylə; eyni şəkildə, "Eger yaxşı

davranar və (haqsızlıqdan) çəkinsəniz..." ifadəsiylə işarə etdiyi

qadınlar arasında ədalət qanununa görə hərəkət etməyə bağlı

hökmün şərhi xüsusiyyətindədir. Əslində bu son cümlə, müəyyən bir

nisbətdə təhdid də ehtiva etməkdədir. Bu isə qadınlar arasında ədalətli

davranmanın gerçək mənasını yoxlama baxımından insanı qarışıqlığa

itələyən bir ifadə tərzidir. Ədalət, ifrat və təfritin ortası, tarazlıq

xətti deməkdir. Bu baxımdan ədaləti yoxlamaq çətindən kənar çətin bir

gerçəkdir. Xüsusilə ürəklərin qadınlara sevgiylə meyl göstərdiyi

vəziyyətlərdə bu çətinlik daha da diqqətə çarpanlaşar. Çünki ürəkdə ibarət olan/yaranan

Nisa Surəsi 127-134 ......................................................... 175

sevgi duyğusu, hər vaxt insan iradəsinin təsirli olduğu bir fakt

deyil.

Beləcə uca Allah, qadınlar arasında gerçək ədaləti təmin etmənin,

yəni bir kişinin bərabər/yoldaşları arasında gerçək mənada orta xətti izləməsinin,

nə qədər məşğul olsa da güc yetirilemeyecek bir şey olduğunu

açıqlayır. Bu halda kişilərə düşən, ifrat və təfrit sayılan tərəflərdən

birinə, xüsusilə təfrit tərəfinə tamamilə meyl göstərməmələri,

tamamilə qapılmamalarıdır. Buna görə, qadınlardan birinin

arada buraxılması, yəni evli deyilməyəcək və ərindən faydalana bilməyəcək

şəkildə asqıda tutulması, buna qarşı evlənə bilməyəcək

və ya başının çarəsinə baxa bilməyəcək şəkildə dul olmaması

və nikah altında tutulması, təfrit tərəfin ən konkret nümunəsidir.

Qadınlar arasında ədalətə uyğun gəlmək məzmununda kişinin vəzifəs(n)i,

praktikada onlara bərabər davranmasıdır; heç bir həddindən artıqlığa qaçmadan evlilikdən

doğan haqqlarını verməsidir. Onlara qarşı yaxşılıqla davranması,

onlarla davranışdan iyrəndiyini bildirməməsi, onlara qarşı pis

bir xasiyyət sərgiləməməsi isə mendup, müsbət bir davranışdır. Bu, eyni

zamanda Peyğəmbərimizin (s. a. a) bərabər/yoldaşlarına qarşı sərgilədiyi bir rəftar idi

də.

"Heç olmasa birinə tamamilə meyl edib də digərini təxirə salınmış

kimi buraxmayın." cümləsi göstərir ki, "Qadınlar arasında ədaləti

saglamaga nə qədər ugraşsanız da güc çatdıra bilməzsiniz." cümləsində

mütləq olaraq ədalət faktı mənfilənmir. Bu səbəbdən

bunu, "Aralarında ədaləti yerinə getiremeyeceginizden qorxsanız,

tək biriylə evlənin..." ifadəsinə əlavə edərək, iddia edildiyi kimi,

Islamda birdən çox qadınla evliliyin ortadan qaldırıldığı şəklində

bir nəticəyə çatmaq səhvdir, dayaqsız bir cəhddir.

Çünki, söz mövzusu cümlə [yəni, "heç olmasa birinə meyl edib də..."

ifadəsi] gerçək, realist, həddindən artıqlığa, tərəf tutmağa heç bir şəkildə qaçmayan,

gerçək mənada tarazlıq xəttində hərəkət etmək demək

olan ədalətin yerinə gətirilə bilməyəcəyinə işarə etməkdədir. Hökmə

bağlanan isə, heç bir çətinliyə düşmədən əməli olaraq tətbiq oluna bilən

takribi=yaklaşık ədalətdir.

176 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Kənar yandan Peyğəmbərimizin (s. a. a) hərəkəti sünnəs(n)i, hər kəsin görüb

duy/eşidəcəyi şəkildə bu tətbiqi reallaşdırmış olması və

Müsəlmanlar arasında kəsilməz olaraq davam edən birdən çox qadınla

evlənmə ənənəs(n)i, yuxarıda işarə etdiyimiz qorxu mənşəli

çıxarsamağı etibarsız etməkdədir.

Qaldı ki, birdən çox qadınla evliliyi nəzərdə tutan "O halda könülünüzün

rahat ettigi qadınlardan iki, üç və dörd evlənə bilərsiniz."

(Nisa, 3) ayəsini objeler dünyasında qarşılığı olmayan tam bir

zehni fakt kimi qəbul etmək, insanları korluğa sürüməkdən başqa

bir şey deyil və uca Allahın kəlamına yaraşmayan bir ciddiliksizlikdir.

"Eger aranı düzəldər, çəkinsəniz, şübhəsiz Allah çox bagışlayıcı

və əsirgəyicidir." ifadəsi, nifrət və anlaşılmazlıq ifadə edilərinin

baş göstərməsi vəziyyətində, kişiləri quruluşçuluğa təşviq etmə məqsədinə

istiqamətlidir. Bunun təqvanın gərəyi olduğunu xatırladaraq, bu

müsbət rəftarın gərəyini vurğulamaqdadır. Çünki təqva, arxasıtərəfindən bağışlanma

və əsirgənilməyi gətirir. "Razılaşmaq (hər vəziyyətdə)

daha xeyirlidir." və "Eger yaxşı davranar və (haqsızlıqdan) çəkinsəniz."

ifadələrindən sonra buna yer verilmiş olması da, təkid üstünə

təkid, vurğu üstünə vurğu mövqesindədir və beləcə məsələ daha

də gücləndirilməkdədir.

"Əgər (bərabər/yoldaşlar) bir-birindən ayrılsa, Allah bol nemətiylə hər birini zənginləşdirər." Əgər qadın və kişi boşanmaq surətiylə bir-birlərindən

ayrılsalar, Allah, geniş nemətiylə hər birini zəngin edər. Mövzunun

mahiyyətini əsas al/götürərək baxdığımızda "zənginləşdirmə" ifadəsiylə,

evliliklə əlaqədar olaraq gündəmə gələn bir-birinə istiləşmə, qaynaşma,

cinsi birləşmə, qadının geyim və alimenti kimi bütün faktların

nəzərdə tutulduğunu anlayırıq. Çünki uca Allah söz mövzusu bərabər/yoldaşların birini

yalnız digəri üçün yaratmamışdır ki, ayrılmaları vəziyyətində, biri

ömürü boyunca başqa bir bərabər/yoldaş tapa bilməsin. Əksinə evlilik ənənəs(n)i, fitrət

mənşəli bir sünnədir. Insan növünün fərdləri arasında etibarlıdır.

Hər fərd öz təbiəti gərəyi buna meyl göstərər.

"Allah (lütf və lütfkarlığıyla) genişdir, hikmət sahibidir. Göylərdə və

Nisa Surəsi 127-134 .................................................. 177

yerdə olanların hamısı Allahındır." ifadəsi, "Allah bol nemətiylə hər

birini zənginləşdirər." ifadəsinin ehtiva etdiyi hökmün səbəbi mövqesindədir.

"Sizdən əvvəl kitab verilənlərə və sizə Allahdan qorxun deyə tövsiyə

etdik." Evlilik əlaqələrinin hər mərhələsində və hər vəziyyətdə təqva xüsusiyyətini

əsas al/götürmələri lazım olduğuna bağlı çağırışa bir dəfə daha vurğu

edilir və təqvanı tərk etmənin Allahın nemətini inkar etmək,

nankorluqda ol/tapılmaq mənasını verdiyi vurğulanır. Səbəbi

də budur: Allaha itaət etmək surətiylə sahib olunan təqva duyğusu,

nemətlərə qarşılıq təşəkkür etməkdən başqa bir şey deyil. Ya

də Allah qorxusunu tərk etmənin mənşəs(n)i ancaq küfr ola bilər. Bu

də ya kafirlərdə və müşriklərdə olduğu kimi açıq küfr ya da möminlərin

fasiq olanlarında olduğu kimi gizli və örtülü küfr olar.

Bu şərh ilə, "Eger inkar etsəniz, (bilin ki) göylərdə və

yerdə olanların hamısı Allahındır." ifadəsi ilə nəyin nəzərdə tutulduğu açığa

çıxır. Yəni, əgər sizə və sizdən əvvəlkilərə etdiyimiz tövsiyənin

gərəyini yerinə yetirməsəniz, bu tövsiyəni qulaq ardı etsəniz,

bu səbəbdən küfr [Allahı inkar etmək] demək olan və ya küfrdən

qaynaqlanan təqvasızlıq edər və Allahdan qorxmasanız

bu, Allaha heç bir zərər verməz. ONun sizə və təqvanıza ehtiyacı

yoxdur. Göylərdə və yerdə olanların hamısı ONundur. O, zəngindir,

tərifə layiqdir.

Naxış/desən ki: "Göylərdə və yerdə olanların hamısı Allahındır."

sözünün [131 və 132. ayələrdə] üç dəfə təkrarlanmış olmasının

hikməti nədir?

Deyərəm ki: Bunlardan ilki, "Allah (lütf və lütfkarlığıyla) genişdir,

hikmət sahibidir." ifadəsinin səbəbli şərhidir; ikincisi də,

"Eger inkar etsəniz..." ifadəsindəki şərt cümləsinin cavabı mövqesindədir.

Bu səbəbdən bucaqlımı belədir: "Əgər inkar etsəniz, bilin

ki Allahın sizə ehtiyacı yoxdur." Bu, eyni zamanda "Allah zəngindir,

tərifə layiqdir." sözündə diqqətə çarpanlaşan cavabın da səbəbidir.

178 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Üçüncüsü isə, yeni bir başlanğıcdır; bir baxımdan da "diləsə" sözünün

səbəbi mövqesindədir.

"Göylərdə və yerdə olanların hamısı Allahındır. Vəkil olaraq Allah yetər."

Uca Allahın malik olmasının nə mənanı verdiyini indiyə

qədər dəfələrlə izah etdik. Allah vəkildir; qullarının işlərini idarə edər,

gedişatlarını nizamlar. İdarəçi-vəkil olaraq Allah yetər. Qullarının

yönetsel işlərini görərkən dəstəyə və köməyə ehtiyacı yoxdur. Bir

cəmiyyətin davranışlarından məmnun olmazsa və ya edib etdikləri

ONU hirsləndirəcək növdən davranışlarsa, onları yox edib yerinə

başqalarını gətirməsi ya da onları gerileterek başqa bir cəmiyyəti irəli

çıxarması mümkündür. Ayələrin axışının dəstəklədiyi, daha

doğrusu şəxsən şahidlik etdiyi bu məna etibarilə, bu ayənin məzmunu,

bir sonrakı ayədə iştirak edən, "Ey insanlar! Allah diləsə sizi aparar."

ifadəsiylə əlaqələnmiş olur.

"Ey insanlar! Allah diləsə sizi (geriyə) aparar və başqalarını gətirər."

Allahın bu ümmətə və əvvəlki Ehlikitap cəmiyyətlərə istiqamətli

tövsiyəsi olan təqvanı qanun əldə etməyə bağlı bir çağırış xüsusiyyətindəki

axış göstərir ki, "diləsə" ifadəsində işarə edilən Allahın zənginlik

və ehtiyacsızlığı, təqva faktıyla elin idilidir.

Bu baxımdan belə bir məna əldə edirik: Allah bütününüzə təqva

ilə donanmanızı tövsiyə etdi. Bu halda ondan qorxub çəkinin. Əgər

inkar etsəniz, onun sizə ehtiyacı yoxdur. O hər şeyin sahibidir.

Mülkü üzərində dilədiyi kimi, dilədiyi istiqamətdə qənaət edər. Əgər

özünə qulluq təqdim edilməsini və özündən qorxulmasını diləyər

də, siz bu vəzifəs(n)i gərəyi kimi yerinə yetirməsəniz, O, sizi geriletip

sevdiyi və məmnun olduğu davranışları sərgiləyən başqalarını önə

keçirəcək gücdədir. Allah buna qadirdir.

Buna görə, ayəs(n)i kərimə muttaki olmayan insanların Allahdan

qorxan insanlarla dəyişdirilə biləcəklərinə işarə etməkdədir. Bir rəvayətə

görə, 1 bu ayə endiyi zaman, Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) əlini

Selmanı Farasısının (r.ə) kürəyinə vurdu və "Onlar bu adamın soy-

1- Bu rəvayət, Təfsir-ul Beydavidə köçürülmüşdür.

Nisa Surəsi 127-134 .................................................... 179