Nisa Surəsi 77-80

deyil. Ayənin zahiri, surənin axışının da dəstəyi ilə belə bir ehtimala

açıq deyil. Çünki, "Əksinə Allah onu özünə yüksəltdi."

ifadəsindəki bir şeyi rədd edərək digər bir şeyi isbat etməyə istiqamətli

edilən vurğu sırf ölümdən sonra ruhun yüksəlişi ilə məqsədinə

çatmış olmaz. Belə bir ölümün, həm öldürülmə, həm də normal

bir ölüm şəklində reallaşması çox al/götürə mümkündür.

Bu halda, ayədə haqqında danışılan yüksəldilmə, bir növ qurtarmadıyar.

Allah, onu bu şəkildə qurtarır, Yəhudilərin əlindən alır. Bu sırada,

normal bir şəkildə canının alınması ilə, canının nə normal,

nə öldürülmə və nə də çarmıxa gərilməsi ilə alınmaması, bizim

bilmədiyimiz başqa bir üsulla da reallaşmış olması ya da

bilmədiyimiz bir şəkildə uca Allahın onu diri tutması arasında bir

fərq yoxdur və hamısı ehtimal daxilindədir. Bütün bunlar bir ehtimaldır,

hər hansı birinin olması mümkündür.

232 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Uca Allahın Məsihin canını al/götürüb onu qatına yüksəldərək qoruması

ya da uca Allahın onun həyatını bizim həyatımızın üzərində

təsirli olan təbii qanundan fərqli bir üsulla qoruması qeyri-mümkün

bir vəziyyət deyil. Bu vəziyyət, Quranı Kərimin Hz. Isanın doğumu

və soydaşları arasında yaşaması ilə əlaqədar olaraq izah etdiyi

möcüzələrdən və Hz. Ibrahimin, Musanın, Salehin və digər peyğəmbərlərin

möcüzələrindən daha çaşdırıcı bir vəziyyət deyil. Bütün

bunlar eyni qapıya çıxarlar. Quran açıq bir dillə bunların reallaşdıqlarına

dəlalət edər və heç kim onları rədd edə bilməz. Nə

təəssüf ki, bəzi təfsirçilər ümumi səbəbdənlik qanununu ləğv etməkdən,

fövqəladə faktları qaçınılmaz kimi görməkdən qaçınmaq adına

bəzi məcbur etmə əsəri şərhlərə cürət etmişlər. Təfsirimizin

birinci dərisində möcüzə və qeyri-adi faktlar haqqında kafi şərhlər

təqdim etdik.

Bütün bunlardan sonra, dərhal ardından gələn ayədən, Hz. Isanın

(ə.s) yaşadığına və hələ ölmədiyinə bağlı bir işarə qəbul etmək

mümkündür.

"Ehlikitapdan, İsanın ölümündən əvvəl ona inanmayacaq heç kim

yoxdur. Qiyamət günü də o, onlara şahid olacaq." Ayənin orijinal

mətninin ["və en min əhl-el kitab"] başındakı "en" ədatı mənfilik

bildirər. Müpteda isə hazfedilmiştir və mənfilik axışı içindəki ifadə

bu müptedaya dəlalət etməkdədir. [Bu səbəbdən ayənin təqdiri

bucaqlımı belə olar: "və en ehedun min..."] Bu təqdirdə,

"Ehlikitapdan... inanmayacaq heç kim yoxdur." şəklində bir

məna əldə etmiş oluruq. "Bihi=ona" və "yekunu=olacaktır"

ifadələrindəki əvəzlik, Hz. Isaya dönükdür. Lakin "kable

mevtihi=ölümünden əvvəl" ifadəsindəki əvəzlik haqqında ixtilaf

vardır. Bəziləri demişlər ki: Əvəzlik, təqdir edilən müptedaya, yəni

"ehed=kimse"ye dönükdür. Bu təqdirdə ifadənin mənas(n)ı belə olar:

Ehlikitapdan hər kəs, ölümündən əvvəl, Isaya iman edər. Yəni ölümün

ərəfəsində, can vermək üzrəykən Isanın Allahın gerçək bir

elçisi və qulu olduğunu anlar. Lakin bu inancı ona bir fayda

təmin etməz. Hz. Isa da qiyamət günü bütününün əleyhində şahidlikdə

Nisa Surəsi 153-169 .................................................... 233

ol/tapılar. Ona iman edən kəslərin bu inanclarının faydalı və ya

ölmək üzrəykən inanan birininki kimi faydasız olması fərq etməz.

Bu yuxarıdakı fikiri dəstəkləyən bir xüsus, "kable

mevtihi=ölü-münden əvvəl" ifadəsindəki əvəzliyin Hz. Isaya dönükmüş

kimi qəbul edilməsinin, bəzi rəvayətlərdə, Hz. Isanın yaşadığı və

hələ ölmədiyi şəklində iştirak edən xəbərlərdən qaynaqlanır olmasıdır.

Bu rəvayətlərdə ifadə edildiyinə görə, Hz Isa (ə.s) axır zamanda

dünyaya enəcək, Yəhudi və Xristianlardan ibarət olan/yaranan Ehlikitap ona inanacaq.

Lakin bu, "Ehlikitapdan... ona inanmayacaq heç kim yoxdur."

şəklindəki ümumi ifadənin xüsusiləşdirici bir faktor olmadan

xüsusiləşdirilməsi mənasını verər. Çünki bu təqdirdə Ehlikitabın, bütünündən

çox, söz mövzusu enişi əsnasında yaşayanların, onun enişinə

şahid olanların inanması nəzərdə tutulmuş olar. Beləcə, Isanın yükseltilişi

ilə enişi arasındakı zaman dilimində yaşayan və enişini görmədən

ölən kəslər bunun xaricində tutulmuş olar. Bu isə, tələb edici

bir faktor olmadan ümumi məzmunlu ayəs(n)i xüsusiləşdirməkdir.

Bir başqa qrup da, "Əvəzlik, Isaya (ə.s) dönükdür. Məqsəd, onun

axır zamanda göydən enişi əsnasında ona inanmalarıdır." demişlər.

Bu qiymətləndirməyi edənlər də az əvvəl işarə etdiyimiz kimi

rəvayəti dayaq al/götürmüşlər.

Deyilənlər bunlar. Ancaq üzərində dayanılması, yaxşıca araşdırılması

lazım olan xüsus budur: "Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl

ona inanmayacaq heç kim yoxdur. Qiyamət günü də o, onlara

şahid olacaq." ifadəsinin axışı içində, "Qiyamət günü də o,

onlara şahid olacaq." cümləsi, Hz. Isanın qiyamət günü bütününün

əleyhində şahidlik edəcəyini ifadə etməkdədir. Yenə buna görə,

bütünü də ölümdən əvvəl ona inanacaqlar. Uca Allah, Hz. Isanın

bu şahidliyə bağlı sözünü bizə köçürmüşdür: "Mən onların içində oldugum

müddətcə onlara şahid idim, lakin sən məni vəfat etdirincə

onları müşahidə edən tək sən oldun. Sən hər şeyi görənsən." (Maidə,

117)

Bu ayə, İsanın şahidliyini, vəfat etdirilməsindən əvvəlki həyat-

234 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

də olduğu günlərə hasrediyor. "Ehlikitapdan... ona inanmayacaq

heç kim yoxdur..." deyə başlayan ayə isə, onun özünə inanan

hər kəsə istiqamətli şahidlikdə ol/tapıldığını ifadə edir. Əgər ona inananlar

bir bütün olaraq görülmüşsə, bu vəziyyətdə onun, bunların

bütünündən sonra ölmüş olması lazımdır. Bu isə ikinci bir mənas(n)ı diqqətə çarpanlaşdırır.

Onun hələ həyatda olduğu və ona inansınlar deyə ikinci

dəfə dönəcəyi mənasını yəni. Bu ayənin mənasıyla əlaqədar, nəticə

olaraq bunu söyləmək lazımdır: Onun özlərinə geri dönüşünü görə bilməyənlər,

ölümündən əvvəl ona inanarlar. Bu geri dönüşü görənlərsə,

istər istəməz ona inanmaq vəziyyətində qalarlar; ya istəyərək

inanarlar ya da zəruri olaraq.

Lakin "Ehlikitapdan... ona inanmayacaq heç kim yoxdur."

ifadəsinin, "Halbuki onu öldürmədilər də, asmadılar da; lakin bu iş

özlərinə, bənzər göstərildi... Əksinə Allah onu özünə yüksəltdi.

Allah güclü və üstündür, hikmət sahibidir." ifadəsindən

sonra iştirak etmiş olması göstərir ki, ayə onun ölmədiyini və hələ

yaşadığını izah etmə məqsədinə istiqamətlidir. Çünki onların zəruri imanlarının

və onun da əleyhlərinə şahidlik edəcək olmasının açıqlandığı

belə bir izahatın, bunun xaricində diqqətə çarpan bir məqsədi ola bilməz.

Bu şərhimiz, onların Hz. İsanın ölümündən əvvəl ona inanmalarından

məqsəd, bütününün Hz. Isanın (ə.s) ölümündən əvvəl

ona inanmalarıdır, şəklindəki qiymətləndirməyi gücləndirər.

Lakin, başqa ayələrdən bu çıxarsamanın əksinəni göstərən işarələr

də qəbul etmir deyilik. Məsələn uca Allah bir ayədə belə

buyurur: "Hanı Allah demişdi ki: 'Ey Isa, dogrusu mən səni tam

olaraq al/götürəcəyəm, səni özümə yükseltecegim, səni inkar edənlərdən

temizleyece-gim və sənə uyanları qiyamət gününə qədər

inkar edənlərin üstünə geçirecegim." (Al/götürü Imran, 55) Bu ayə, Isanı

inkar edən kəslərin qiyamət gününə qədər olacaqlarını göstərir.

Bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Ürəklərimiz pərdəlidir,

demələrindən ötəri (özlərinə -əvvəldən- halal qılınan təmiz

Nisa Surəsi 153-169 ........................................................ 235

şeyləri anlara qadağan etdik.) Xeyr, (onların ürəkləri pərdəli degildir,)

Allah inkarlarından ötəri o ürəklər üzərinə möhür vurmuşdur.

Artıq çox az bir qisimi xaric, inanmazlar." (Nisa, 155) Bu ayə

göstərir ki, möhürləmə hərəkəti onlar üçün dəqiqləşmiş bir cəzadır.

Buna görə qiyamət gününə qədər Yəhudilər və ya Ehlikitap topluca

iman etməyəcəklər.

Hətta Maidə surəsinin əlaqədar ayəsinin son cümləsi də buna bağlı

bir işarə saxlamaqdadır: "Mən onların içində oldugum müddətcə

onlara şahid idim, lakin sən məni vəfat etdirincə, onları müşahidə edən

tək sən oldun." (Maidə, 117) Bu ifadə göstərir ki, onlar

Hz. İsanın vəfatından sonra da yaşayacaqlar.

Ancaq insaflı və tərəfsiz davrandığımız zaman yuxarıdakı

ayələrin, əvvəlki şərhimizi olumsuzlamadığını görərik. Çünki,

"və sənə uyanları qiyamətə qədər inkar edənlərin üstünə

geçirecegim." (Al/götürü Imran, 55) ifadəsi, onların "Ehlikitap" xüsusiyyətinə

sahib olaraq qiyamət gününə qədər yaşayacaqlarını göstərməz.

"Xeyr, Allah inkarlarından ötəri o ürəklərin üzərinə möhür

vurmuşdur..." ifadəsi göstərir ki iman faktı, onların bütününü

əhatə etməyəcək, topluca iman etməyəcəklər. Əgər bir dövr

inananlar olsa da, bu yalnız əksəriyyət içindəki bir azlığın iman

etməsi şəklində olacaq. Kənar yandan, "Ehlikitapdan, Isanın ölümündən

əvvəl ona inanmayacaq heç kim yoxdur." ifadəsi, əgər

onların Isaya ölümündən əvvəl iman edəcəklərinə dəlalət edir

olsa da, yalnız imanın əslinə dəlalət edir. Lakin bunun məqbul,

zorlamasız bir iman olduğuna bağlı dəlil yoxdur.

Eyni şəkildə, "lakin sən məni vəfat etdirincə, onları müşahidə edən

tək sən oldun." (Maidə, 117) ayəsindəki əvəzlik (hum=onlar), insanlara

dönükdür, Ehlikitaba və ya Xristianlara deyil. Bunun dəlili də

əlaqədar hissənin girişindəki bu ifadədir: "Hanı Allah demişdi ki: Ey

Məryəm oglu Isa! Sənmi insanlara; 'Məni və anamı, Allahdan

başqa iki tanrı əldə edin' dedin?..." (Maidə, 116) Bunun bir başqa dəlili

də, Hz. Isanın (ə.s) bütün insanlara göndərilən ululazm (cığır açan)

peyğəmbərlərdən olmasıdır. Onun insanların əməllərinin üzərində

236 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

şahidlikdə ol/tapılması və onlara şahid olması vəziyyəti,

Israiloğullarından kənar, özünə inanan-inanmayan bütün insanları

əhatə edici xüsusiyyətdədir.

Qısacası, təfsirini təqdim etdiyimiz ayələrin və bunlarla əlaqəli

digər ayələrin üzərində düşündüyümüz zaman bu nəticəs(n)i əldə edirik:

Hz. İsa (ə.s) öldürülmə, xaça gərilmə və ya nümunələrini gördüyümüz

təbii əcəliylə ölmə şəklində vəfat etdirilməmişdir. -Buna

daha əvvəl işarə etdik.- Təfsirimizin üçüncü dərisində, "Ey İsa, dogrusu

mən səni tam olaraq alacagım, səni özümə yükseltecegim."

(Al/götürü Imran, 55) ayəsini araşdırarkən, imkanlarımız ölçüsündə şərhlərdə

ol/tapıldıq.

Bu mövzuda irəli sürülmüş maraqlı fikirlərdən biri də heç şübhəsiz

Zemahşerinin əl-Keşşaf adlı təfsirində etdiyi bu qiymətləndirmədiyər:

"Bununla bu mənanın nəzərdə tutulmuş olması mümkündür:

Ehlikitapdan ona inanmayan heç kim qalmaz. Uca Allah o zaman

onları qəbirlərindən dirildər və Isanın enişini və nə üçün endiyini

onlara bildirər. Onlar da ona inanarlar. Lakin bu imanları onlara

fayda verməz." Zemahşerinin bu sözləri rec'at inancının da özüdür.

[Yəni, bir qrup yaxşı və pis insanların qiyamətdən əvvəl dirildilərək

yer üzünə gətirilmələri inancı.]

Ayənin ifadə etdiyi mənala əlaqədar olaraq, başqa əsassız görüşlər

də irəli sürülmüşdür. Bunlardan biri Zeccacın şərhlərindən çıxan

bu görüşdür: "Kable mevtihi=ölümünden əvvəl" ifadəsindəki

əvəzlik, Ehlikitaba dönükdür. "Ehlikitapdan, Isanın ölümündən

əvvəl ona inanmayacaq heç kim yoxdur." ifadəsi də bu anlama

gəlməkdədir: Ehlikitabın bütünü belə deyirlər: "Biz axır zamanda

ortaya çıxacaq olan Isaya inanırıq."

Ancaq bu şərh, məqbul deyil. Çünki ayələrin hədəfi Ehlikitabın

İsanı (ə.s) öldürdükləri, çarmıxa gərdikləri şəklindəki iddialarını

gündəmə gətirərək çürütməkdir, onu inkar etmələrindən söz

etmək deyil. Bunun, onların axır zamanda ortaya çıxıb

Israiloğullarının köhnə görkəmlərini yenidən canlandırmasını etiraf

etmələriylə bir maraq/əlaqəsi yoxdur ki, ayələrin axışı bununla əlaqəli olaraq

Nisa Surəsi 153-169 ................................................... 237

davam etsin və ayələrin sonuna bu ifadə də əlavə olunmuş olsun.

Qaldı ki, ayədə nəzərdə tutulan məna bu olsa belə, bu vəziyyətdə "ölümündən

əvvəl" ifadəsinə artıq ehtiyac qalmazdı. Çünki, onsuz da

məqsəd qoyulan məna vurğulana bilirdi. Ayrıca, "Qiyamət günü də o,

onlara şahid olacaq." ifadəsi üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır. Çünki

bu təqdirdə, ayənin axışı içində gərəksiz bir çoxluq mövqesinə

düşər.

Bu ağıl xarici şərhlərdən biri də bəzilərinin etdikləri bu qiymətləndirmədiyər:

Ayədə nəzərdə tutulan məna budur: "Ehlikitapdan heç kim yoxdur ki, özünün ölümündən əvvəl Hz. Məhəmmədə (s. a. a) inanmasın."

Bu da əvvəlki şərh kimi ağıl xaricidir. Çünki ifadənin əvvəlində

Hz. Məhəmməddən (s. a. a) danışılmır ki, əvəzlik də ona dönük olsun.

Ayrıca ifadənin meydana gətirdiyi atmosfer də bu istiqamətdə bir işarə

ehtiva etməməkdədir. Bu səbəbdən bu şərh əsassızdır, dəlildən məhrumdur.

Şübhəsiz, bu mənas(n)ı dəstəkləyən rəvayətlər vardır və bunlara

rəvayətlər hissəsində toxunacağıq; ancaq bunların hamısı işarə

edəcəyimiz kimi bir uyğunlaşdırma nümunəsidir. Necə ki rəvayətlər üzərində

araşdırma edib onları araşdıranlar bunu bilərlər. Çünki bunun

nümunələri rəvayətlərdə çoxdur.

"Yəhudilərin etdikləri zülmdən... ötəri özlərinə (əvvəldən) halal

qılınan təmiz şeyləri onlara qadağan etdik." Ifadenin orijinalının başındakı

"fa" hərfi, cümlənin əvvəlki ifadəyə bağlı bir detal olduğunu

göstərər. Cümlə içində "zülm" ləfzi nekre (naməlum) olaraq yer/yeyər

al/götürür. Bununla güdülən məqsəd, işlədikləri zülmün böyüklüyünü

göstərmək ya da mübhəm buraxaraq diqqətləri çəkməkdir. Çünki

zülmün konkret olaraq ifadə edilməsi, əhəmiyyətli bir məqsəd icra edəcək

deyil.

Əslində bu sözük, daha əvvəl haqqında danışılan utanc verici cinayətlər/günahlarından

əvəzdir; amma bəzilərinin söylədiyi kimi, bütünün bütünə əvəz

olması deyil, parçanın bütünə əvəz olmasıdır. Çünki uca Allah

bu zülmü, təmiz şeylərin onlara haram qılınmasının səbəbi olaraq

238 ........................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ön plana çıxarır. Bunlar da Tövratın məzmunu olaraq Hz. Musaya

endirilən şəriətin daxilində haram qılınmışlar idi. Tövrat ilə də Hz.

Musanın şəriəti sona çatmışdır. Kənar yandan, Tövratın enişindən

sonra işlədikləri utanc verici cinayətlər/günahlardan və zülmlərdən də danışılmışdır.

Hz. Məryəmə böhtan atmaq kimi bəzi iyrənc tutumlarını buna nümunə göstərə bilərik.

Bu halda ayədə keçən "zülm"dən məqsəd, zikr edilən utanc

verici cinayətlər/günahların yalnız bir qisimidir. Özlərinə daha əvvəl halal qılınan

bəzi təmiz şeylərin haram qılınmasının səbəbi, işdə bu bəzi

qəbahətlərdir.

Sonra buna bu ifadə əlavə olunur: "və Allah yolundan çox üz çevirmələrindən

ötəri..." Burada onların, dəyişməz və təkrarlanılan bir

tutum olaraq Allah yolundan üz çevirmələri nəzərdə tutulur: "Bir də

daşınmağa çağırıldıqları halda faiz al/götürmələrindən və haqsızlıqla insanların

mallarını yemələrindən ötəri (belə etdik)."