Nisa Surəsi 77-80

171- Ey Ehlikitap! Dininizdə həddindən artıq getməyin və Allah haqqında

ancaq gerçəyi söyləyin. Məryəm oğulu İsa Məsih, yalnız Allahın

elçisidir, ONun Məryəmə atdığı sözüdür və ONdan bir ruhdur.

Bu halda Allaha və peyğəmbərlərinə inanın, (Allah) üçdür deməyin;

(bundan) imtina edin, bu sizin üçün daha xeyirlidir. Allah, ancaq bir tək

Tanrıdır. O, uşağı olmaqdan münəzzəhdir. Göylərdə və yerdə olanların

bütünü ONundur. Vəkil olaraq Allah yetər.

172- Nə Məsih, Allaha qul olmaqdan çəkinər, nə də Allaha yaxınlaşdırılmış

mələklər. Kim ONA qulluqdan çəkinər və böyüklük

göstərsə, (bilsin ki) O, onların hamısını öz hüzur/dincliyinə yığacaq.

173- İnanıb yaxşı işlər edənlərə əcrlərini əskiksiz ödəyəcək və

onlara lütfünü daha da artıracaq. Qulluq etməkdən çəkinənləri

və böyüklük göstərənləri isə, acı/ağrılı bir əzabla əzablan-dıracaktır. Onlar

özləri üçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçi

tapacaqlar.

174- Ey insanlar! Rəbbinizdən sizə qəti bir dəlil gəldi və sizə

açıq-aşkar bir nur (Quran) endirdik.

175- İşdə Allaha inanıb ONA sıx yapışanları, öz qatından

bir rəhmətin və lütfün içinə al/götürəcək və onları özünə (çatan)

doğru bir yola çatdıracaq.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Ehlikitabın, Peyğəmbərdən (s. a. a) özlərinə göydən bir kitab

endirməsini istəmələrinə, Allahın elçisinin ancaq Rəbbinin qatından

haqq əsaslı bir mesaj gətirdiyi, onun Rəbbinin qatından gətirdiyi

kitabın şübhə ehtiva etməyən qəti bir dəlil olduğu ifadə edilərək cavab

verilməsindən ötəri, uca Allahın bu nöqtədə bütün insanları,

peyğəmbərlərinə və kitabına inanmağa dəvət etməsi, yerində və

ayələrin axışının ruhuna uyğun bir ifadə tərzidir.

Bu şərhlər çərçivəsində, bütün peyğəmbərlərin -bu

biyanda İsanın da adı zikr edilir- eyni qanuna təbii/tabe olduqları, bu

256 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

qanunun parça və çərçivəsinin bir-birinin bənzəri olduğu vurğulanır.

Buna kİsaca, Allahdan vəhy al/götürmə qanunu demək mümkündür.

Işte bu şərhin təbii bir nəticəs(n)i olaraq, xüsusidə kitab və vəhy

əhli olan Xristianların belə bir inanca dəvət edilmələri uyğun hesab edilmişdir:

Dininizdə həddindən artıqlığa qaçmayın və digər muvahhid -Allahın

birliyinə inanan- möminlərə qatılın. Özünüzün də onlar kimi digər

peyğəmbərlər haqqında Allahın qulları və elçiləri olduğu istiqamətindəki

inancınızın eynisiylə, İsanın da haqqında inanın.

Ardından uca Allah, bunun bir addım kənarında, bütün insanları

Rəsuluna (s. a. a) inanmağa dəvət edir. Çünki, "Biz Nuha və ondan

sonra gələn peyğəmbərlərə vahyettigimiz kimi, sənə də

vəhy etdik..." ayəsində hər şeydən əvvəl o həzrətin elçiliyinin doğruluğunu açıqlığa

qovuşdurmuşdu. [Peyğəmbərin elçiliyi təsdiqləndikdən sonra

də bütün insanları ona inanmağa dəvət etməyə başladı.]

Ardından İsa (ə.s) haqqında həddindən artığa getməmələri çağırışında var.

Çünki əvvəlki hissədə işarə edilən ayələr daxilində

açıqlanan ikinci xüsus da budur.

Bunun da ardından kitabına, yəni Qurana uyğun gəlməyə dəvət edir.

Ki bu ayənin daxilində açıqlanan son xüsus da budur: "Lakin

Allah, sənə indirdigine şahidlik edər; onu öz məlumatıyla endirmişdir..."

"Ey insanlar! Rəsul sizə, Rəbbinizdən haqq üzrə gəldi. Elə isə inanın,

bu sizin üçün daha xeyirlidir." Bu xitab, Ehli-kitapla birlikdə bütün

insanlara istiqamətli ümumi bir xitabdır və Ehlikitaba istiqamətli əvvəlki şərhin

bir davamı xüsusiyyətindədir. Xitabın bu şəkildə ümumi tutulması,

mesajın universal xüsusiyyətindən qaynaqlanmaqdadır. Mesaj

isə, Rəsula inanmaqdır. Ayrıca Rəsulun boynuna götürdüyü risalət missiyas(n)ı

də bir qövmlə məhdud olmayıb ümumidir.

"bu sizin üçün daha xeyirlidir." ifadəsi, cümlə içində

"aminu=ina-nın" sözüylə elin idili lazım haldır [sahibindən əsla

ayrılmayan bir xüsusiyyətdir]. Yəni, elə bir iman ki, onun ayrılmaz bir

xüsusiyyəti də sizin üçün faydalı olmasıdır.

"Əgər inkar etsəniz, şübhəsiz göylərdə və yerdə olanların bütünü

Nisa Surəsi 170-175 ................................................. 257

Allahındır." Yəni, əgər inkar etsəniz, küfrünüzün sizə müsbət bir

qatqısı, artıracağı bir şey olmayacaq və Allahdan da hər hansı bir

şey azaltmayacaq. Çünki göylərdə və yerdə olan hər şey Allahındır.

Bu səbəbdən bir kimsənin ONun mülkündən bir şey azaltması

mümkün deyil. Göylərdə və yerdə olan hər şey öz təbiəti

gərəyi ortağı olmayan Allaha aid olduğunu göstərməkdədir. [Hər

varlıq varlığını ONdan al/götürdüyünü, ONun mülkü olduğunu, yalnız O'-

na aid olduğunu özüncə bilər.] Bu səbəbdən hər şeyin mövcudluğuyla

Allahın mülkü olması arasında heç bir fərq yoxdur; hər varlıq eyni

zamanda Allahın mülküdür də. Bu halda, özü də o mülkün bir

parçası olan bir şey, Allahın mülkündən bir şey al/götürüb azalda bilərmi?

Bu ayə, məsələylə əlaqədar olduqca əhatəli və əhatə edici bir ifadəyə

malikdir. Üzərində düşünüldükcə, dərinliyinə dərs edildikcə

mənasının incəlikləri daha bir diqqətə çarpanlaşar, şərhinin genişliyi

ağıllara durğunluq verən bir ölçüyə çatar. Buna görə, Allahın əşya

üzərindəki əhatə edici suverenliyi və bu suverenliyin nəticələri, təsirləri

məzmununda küfr, iman, itaət və üsyan anlayışları olanca incəlikləriylə

dəqiqliyə qovuşarlar. Daha çox semantik ölçüləri qavramaq

üçün, bu ayə üzərində daha çox düşünmək lazımdır.

"Ey Ehlikitap! Dininizdə həddindən artıq getməyin və Allah haqqında ancaq gerçəyi

söyləyin." Ayənin Hz. İsa (ə.s) ilə əlaqədar bir xüsusa toxunmasını

bir ipucu olaraq ələ alsaq, xitabın Xristianlara istiqamətli olduğunu

söyləyə bilərik. Ortaq bir xüsusiyyət olaraq "Ehlikitap" şəklində bir ifadənin

yalnız Xristianlar haqqında istifadə edilmiş olması isə, bu mesajı

verməyə istiqamətlidir: Ehlikitap adını almış olmaları, Allahın çəkdiyi

və kitabında açıqladığı sərhədləri aşmamalarını tələb etməkdədir.

Açıqladığı mövzulardan biri də, gerçəklə maraq/əlaqəsi olmayan şeyləri Allah

haqqında söyləməmələrinin, ancaq gerçəyi ONun haqqında ifadəyələrinin

lazım olduğudur.

Xitabın həm Yəhudilərə, həm də Xristianlara istiqamətli olduğu

də deyilə bilər. Çünki Yəhudilər də eynilə Xristianlar kimi dinlərində

daşqınlıq edirdilər, həddindən artıq gedirdilər və Allah haqqında gerçəklə

maraq/əlaqəsi olmayan şeylər söyləyirdilər. Necə ki uca Allah bu

258 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

barədə belə buyurmaqdadır:

"Yəhudilər, Üzeyr Allahın ogludur, dedilər." (Tövbə, 30) "(Yəhudilər)

Allahı buraxıb alimlərini (xaxamlarını); (Xristianlar da)

rahiblərini... Rəblər əldə etdilər." (Tövbə, 31) "Də ki: Ey Ehlikitap, bizimlə

sizin aranızda bərabər olan bir sözə gəlin... Allahı buraxıb

də bəzilərimiz bəzilərini Rəblər əldə etməsin." (Al/götürü Imran, 64)

Buna görə, "Məryəm oglu İsa Məsih, yalnız Allahın elçisidir..."

sözü, ayənin axışı içində ümumi izahatın ardından xüsusiyə sadələşdirilmiş

bir izahatdır. Burada, həmsöhbətlər içindəki müəyyən bir

qrupa xas xüsusi bir öhdəçiliyə diqqət çəkilmişdir.

Lakin ayənin axışının zahiri bu şərhi ehtimal xarici buraxır.

Çünki ayənin zahiri, "Məryəm oglu İsa Məsih, yalnız Allahın elçisidir."

sözünün, "Dininizdə həddindən artıq getməyin." ifadəsinin səbəbi

olmasını tələb etməkdədir. Bu da xüsusi olaraq xitabın Xristianlara

istiqamətli olduğunu göstərər. Sonra "Məsih" yəni müqəddəs xarakterizə etməsinin

ardından, "Məryəm oğulu İsa" sözünə yer verilərək xarakterizə etmə ad və

ana adıyla açıqlığa qovuşdurulur. Ki xarakterizə etmə fərqli bir anlama

şərh olunmasın və bu, onun bir anadan doğan hər hansı bir insan

kimi yaradıldığının dəlili olsun.

"ONun Məryəmə attıgı sözüdür." ifadəsi, "söz"ün mənas(n)ı-

nın şərhi mövqesindədir. Çünki o söz, bakirə Məryəmə

ilkə edilən [və yaratma sözü olan] "Ol" sözüdür. Onun

yaranmasında, evlilik və ata kimi normal səbəblər rol oynamamışlar.

Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Bir işin olmasına

qərar verdi mi yalnız ona "ol" deyər, o da dərhal olar."

(Al/götürü Imran, 47) Bu halda, hər şey uca Allahın sözündən ibarətdir;

ancaq digər varlıqlar normal səbəblərlə iç içədirlər. İsanın "söz"

olaraq adlandırılmaq surətiylə diqqətə çarpanlaşan imtiyazı, doğumunda

bəzi normal və təbii səbəblərin rol oynamamış olmasından

qaynaqlanmaqdadır. "və ONdan bir ruhdur." Ruh, əmrdəndir

[əmr aləmindəndir]. Allah belə buyurur: "Də ki: Ruh,

Rəbbimin əmrindəndir." (Isra, 85) İsa, tekvini=varoluşsal "Ol" sözü

olduğuna və bu söz də əmr aləmindən olduğuna görə,

Nisa Surəsi 170-175 .................................................. 259

İsa ruhdur. Təfsirimizin üçüncü dərisində, İsanın yaradılışını araşdırarkən bu

ayələ əlaqədar şərhlərə də yer/yeyər verdik. 1

"Bu halda Allaha və peyğəmbərlərinə inanın, (Allah) 'üçdür' deməyin;

(bundan) imtina edin, bu sizin üçün daha xeyirlidir. Allah, ancaq bir tək

Tanrıdır." Bu ifadə, "Məsih yalnız..." deyə başlayan ifadəylə səbəbləndirilən

ayənin giriş cümləsindəki mövzunun detalı xüsusiyyətindədir.

Demək istənir ki: Gerçək vəziyyət bundan ibarət olduğuna

görə, sizin bu şəkildə inanmanız lazımdır; Rəb olaraq Allaha və aralarında

İsanın da ol/tapıldığı elçilərin təqdim etdikləri risalətə inanmanız

lazım gəlir. Allah üçdür deməkdən vəz dolan. Çünki belə deməkdən

imtina etməniz yaxud Allaha və elçilərinə inanmanız və "teslis"

iddiasını olumsuzlamanız sizin faydanızadır.

"Üç"dən məqsəd, ata, oğul və müqəddəs ruhdan (Ruh-ul Qüds)

ibarət olan/yaranan üç uknumdur. Al/götürü Imran surəsində Hz. İsayla əlaqədar olaraq

nazil olan ayələri təfsir edərkən bu məsələylə əlaqədar detallı şərhlər

təqdim etdik. 2

"O, uşağı olmaqdan münəzzəhdir. Göylərdə və yerdə olanların bütünü

ONundur." Bu ifadənin orijinalında keçən "subhan" sözü,

təqdirdə olan bir hərəkətin mütləq mefilidir və ifadənin orijinalında

keçən "ən/en yekuna" sözü də onunla elin idilidir. Bu da, cer verənin

ortadan qaldırılması nəticəs(n)i mansup olmuşdur. Bu səbəbdən

ifadənin bucaqlımı belədir: "ONU uşaq sahibi olmaqdan ulularım,

ONU tənzih edərəm." Bu halıyla cümlə, Allahın ululuğunu vurğulama

məqsədiylə baş vurulmuş bir axtar/ara ifadə xüsusiyyətinə malikdir.

"Göylərdə və yerdə olanların bütünü ONundur." cümləsi, ayə

içində qrammatika baxımdan hal funksiyasını icra edir ya da yeni bir

izahatın başlanğıcıdır. Hər vəziyyətdə uca Allahın uşağının

olmasını mənfiləmə məqsədli bir rədddir. Çünki uşaq, hər nə şəkildə

təsəvvür edilsə edilsin, özü etibarilə bir parçası olduğu ba-

-------

1- [c. 3, s. 292, Al/götürü Imran, 45]

2- [c. 3, s. 420, Al/götürü Imran, 79-80]

260 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

batırın bir bənzəridir. Göylərdə və yerdə olan hər şey özü və fəaliyyəti

etibarilə Allahın mülküdür. Allah, hər şeyin rəhbərliyini əlində

saxlamaqda və suverenlik yalnız ONA aiddir. Bu halda bu varlıqlardan

heç bir şey ONun bənzəri deyil. Bu səbəbdən ONun uşağı

də yoxdur.

İfadə, varlıqlar aləmində, uca Allahdan başqa hər şeyi əhatə edici

ümumiliyə malikdir. Bu da, "Göylərdə və yerdə olanlar..." ifadəsinin,

Al-lahdan başqa hər şeyi ifadə etməyə istiqamətli bir kinayə olmasını

tələb etməkdədir. Çünki göylərlə yerin özü də bu əhatə

girər. Halbuki göylər və yer/yeyər, göylərdə və yerdə olanlardan deyil,

onların özləridir.

Kənar yandan, ayənin ehtiva etdiyi əmr və qadağan, onlar baxımından

dünya və axirət yaxşılığını göstərən ümumi bir yol göstəricilik funksiyasını

görməkdədir. Buna görə ifadənin sonunda bu cümləyə yer verilmişdir:

"Vəkil olaraq Allah yetər." Yəni Allah, işləriniz üzərindəki idarəçi-

vəlinizdir. Həyatınızı O təşkil edib, istiqamətləndirməkdədir. Sizi, sizin

üçün daha yaxşı olana çatdırar; dümdüz yola dəvət edər sizi.

"Nə Məsih, Allaha qul olmaqdan çəkinər, nə də Allaha yaxınlaşdırılmış

mələklər." Bu ifadə Məsihin (ə.s) tanrılığını olumsuzlayan bir

digər dəlil. Ister oğul, istəsə üçün üçüncüsü şəklində təsəvvür edilsən,

onun tanrİsal bir xüsusiyyəti yoxdur. Çünki Məsih, Allahın quludur,

heç bir zaman ONA qul olmaqdan və ONA qulluq etməkdən

çəkinməz. Xristianlar da bu gerçəyi inkar etmirlər. Bu gün onların

əlində olan Incillerde, Məsihin Allaha ibadət etdiyi açıqca

ifadə edilməkdədir. Halbuki tanrıyla eyni xüsusiyyətdə olan oğulun ibadətinin

nə mənas(n)ı vardır? Bir kimsənin özünə ya da üçdən biri olanın

varlıq olaraq hamısına eyni düşdüyü üçlüyə ibadət etməsi mənasızdır.

Hz. İsa (ə.s) ilə əlaqədar mövzularda bu qəti dəlil haqqında

geniş məlumatlar təqdim etdik.

"nə də Allaha yaxınlaşdırılmış mələklər..." Bu, hökmün mələkləri

də əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirilməsinə dönük bir ifadədir.

Çünki bu dəlil İsa kimi onlar haqqında da etibarlıdır. Bəzi müşrik

birlikləri -Ərəb müşrikləri kimi- onların Allahın qızları olduq-

Nisa Surəsi 170-175 .................................................. 261

larını irəli sürürdülər. Buna görə bu cümlə, sözgəlişi yəni söz sözü

gətirər sənətinə nümunə meydana gətirməkdədir.

"Nə Məsih, Allaha qul olmaqdan çəkinər, nə də Allaha yaxınlaşdırılmış

mələklər." ifadəsində, Hz. İsanın (ə.s) "Mesih=kutsal",

mələklərin də "mukarrebin=yakınlaştırılmış" olaraq xarakterizə edilmiş

olması, sifət mənasını ehtiva edir olmaları hasebiyle mövzunun səbəbinə

və səbəbinə işarə etməkdədir. Demək istənir ki: İsa, Allaha

ibadət etməkdən çəkinməz. Necə çəkinsin ki, o müqəddəs Məsihdir.

Yaxınlaşdırılmış mələklər də elə! Əgər qul olmaqdan çəkinmələri

ehtimalı olsaydı, Allah onu (İsanı) müqəddəs hesab etməz, onları (mələkləri)

də yaxınlaşdırmazdı. Uca Allah, bir yerdə Məsihi də "yaxınlaşdırılmış"

olaraq xarakterizə edər: "Dünyada da, axirətdə də şərəfli, hörmətli

və Allaha yaxınlaşdırılanlardandır." (Al/götürü Imran, 45)

"Kim ONA qulluqdan çəkinər və böyüklük göstərsə, (bilsin ki) O, onların

hamısını öz hüzur/dincliyinə yığacaq." Bu ifadə, Məsih və mələklərlə

elin idili hal cümləsi mövqesindədir. O biri yandan, əvvəlki mühakiməni

də səbəbləndirməkdədir. Demək istənir ki: Məsih və yaxınlaşdırılmış

mələklər, necə qul olmaqdan çəkinərlər? Halbuki ONA qul olmaqdan

çəkinənlər, ONA ibadət etməkdən qaçınan insanlar, cinlər

və mələklər, topluca ONun hüzur/dincliyinə gələcəklərdir. Edib etdiklərinin

qarşılığını əskiksiz al/götürəcəklər. Gərək Məsih, gərəksə mələklər

bunu bilərlər, buna inanarlar və bu cür mənfi bir aqibətə düşməmək

üçün qorunarlar.

"Kim ONA qulluqdan çəkinər və böyüklük göstərsə..." ifadəsinin,

"İsa və yaxınlaşdırılmış mələklərin ONA ibadət etməkdən çəkinənlərin