Nisa Surəsi 77-80

Elm olaraq etdikləri şey Quran oxumaqdan ibarət idi.

Quran üzərində işlər irəliləmə qeyd etmədən olduğu yerdə

sayırdı. Ortada Zeyd, Ubeyy və bni Məsud kimi səhabələrə nisbət

edilən Müqəddəs kitablar vardı.

Hədis isə, diqqətə çarpan bir məşhurluq qazanmışdı. Hədis nəql etmə və

əzbərləmə işi bir çox adamın məşğuliyyət halına gəlmişdi. Belə ki Ömər,

çox hədis rəvayət edən bəzi səhabələri bu işdən məhrum etmişdi.

Ehlikitaba mənsub bəzi kəslər də İslama girmişlər idi. Hədisçilər,

kitablarında keçən bir çox xəbəri, peyğəmbərləri və ümmətləriylə

əlaqədar hekayələri onlardan öyrənmişlər idi. Bunları, əzbərlədikləri

Peyğəmbər (s. a. a) hədisləriylə qarışdırdıqları olurdu. Bu sırada

hədis uydurma, rəvayətləri təhrif etmə işi də sıx bir fəaliyyət göstərirdi.

Bu gün əlimizdə olan, Islamın ilk dövründə səhabədən

və onların ravilerinden nəql edilən bir çox qəti hədislər içində,

açıqca Quranla ziddiyyət təşkil edən hədislərə çox rast gəlinə bilər.

Bunun səbəblərinin başlıcalarını, üç başlıq halında qiymətləndirmə-

miz mümkün ola bilər:

1- Xalqın Peyğəmbərin (s. a. a) səhabələrinə və ondan hədis köçürməyə

verdikləri yüksək dəyər, səhabəyə və səhabədən nəqldə

ol/tapılanlara göstərilən hörmət və ucalıq, səhabələrdən hədis al/götürməyə

yönəltdi. Bu mövzuda o cür həddindən artıq getdilər ki, Ehlikitapdan Müsəlman

olanların köhnə dinlərinin qaynaqlarından köçürdükləri hekayələri də

al/götürüb nəql etdilər. Bu vaxt hədis nəql ediciləri arasında şiddətli bir

rəqabət mühiti meydana gəldi. Önə keçmə və öyünmə barəsində birbirle-

Maidə Surəsi 15-19 .......................................................... 463

riyle yarış halında idilər.

2- Hədis əzbərləmə və nəql etmə barəsində həddindən artıq bir ehtiras içində

olmaları, hədisləri ayırd etmələrini, mənaları üzərində düşünmələrini,

xüsusilə onları Quranla test etmələrini maneə törədirdi. Halbuki

Quran, dinin söykən/dözdüyü təməldir, detalların doğulduğu kökdür.

Necə ki Hz. Peyğəmbər (s. a. a) da səhih bir rəvayətdə ifadə edildiyi kimi

onlara bunu tövsiyə etmişdi: "Yaxın bir zamanda mənim adıma danışanlar

çoxalacaq..." vs.

Beləcə Müsəlmanlar arasında Allahın sifətləri, adları və hərəkətləriylə

əlaqədar uydurma hədislərin yayılmasına fürsət doğuldu. Peyğəmbərlərə

hörmətdən salıcı dolaşmalar nisbət edildi. Yaradılış və yaranmala

əlaqədar əsassız xurafatlar uyduruldu. Keçmiş millətlərə bağlı hekayələr

hər yerdə köçürülər oldu. Quranın təhrif olmasına bağlı hədislər

uyduruldu. Bu baxımdan Tövrat və İncilin məzmunlarının az qala/haradasa

bənzərlərinə Quran məruz qaldı.

Bu müddətdə, prioritet və uygulanabilirlik baxımından Quran və

sünnə arasında bir ayrıma gedildi. Şəkli prioritet Qurana verilərkən,

əməldə hədis əsas alındı. Çox keçmədən Quran, əməl əsasında

tərk edilmiş oldu. Hədisin Quranla test edilməməsi rəftarı, şifahi/sözlü

olaraq rədd edilsə belə, bu gün hələ davam edən bir tətbiqdir.

Quran bu faktı belə dilə gətirər: "Elçi deyər ki: Ya Rəbbi! Qövmüm,

bu Quranı tərk edilmiş buraxdılar." (Furqan, 30) Yalnız nəbəvi mirası

bir-birlərindən götürən fərdləri bu ümumiləşdirmənin xaricində tuta bilərik.

Bu göstərilən dözüm və səhlənkarlıqdan ötəridir ki, Islam-

'a girən bir çox xalq, köhnə dinlərindən qaynaqlanan xurafatları Islam-

'a girdikdən sonra mühafizə edə bilmişlər. "Xəstəlik, xəstəlik

doğurar."

3- Rəsulullahdan (s. a. a) sonra xilafətlə əlaqədar olaraq yaşanan

inkişaflar, Müsəlmanların ümumisinin Peyğəmbərin Ehlibeyti haqqında

fərqli görüşlərə sahib olmalarına gətirib çıxardı. Bir qisim Müsəlman

onlara möhkəm möhkəmə sarıldı, onlara yönəldilər. Digər bir qisim, Ehlibeyti

görməzlikdən gəldi, onları və Quranı məlumatlar bəzindəki seç-

464........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

kin mövqelərini əhəmiyyət verməz bir tutum sərgilədi. Bəziləri onlara

hirs duy/eşitdi, onlara söyməyi şüar əldə etdi. Halbuki Hz. Peyğəmbər

(s. a. a), heç bir Müsəlmanın səhhətindən və kanıtsallığından şübhə

duy/eşitməyəcəyi bir hədisdə, Ehlibeytini tövsiyə etmişdi, onlardan öyrənmələrini, onlara bir şey öyrətməyə cəhd etməmələrini, onların

Allahın kitabını başqalarından daha yaxşı bildiklərini vurğulamışdı.

Hz. Peyğəmbər, Ehlibeytin kitabı təfsir edərkən səhv etmədiyini,

onu anlamada yanılmadığını da dilə gətirmişdir. Mütevatir

səviyyəsindəki Sekaleyn hədisində belə buyurur: "Sizin içinizdə iki

qiymətli şey buraxıram: Allahın kitabı və Ehlibeytim. Bunlar hovuz

başında mənimlə görüşənə qədər bir-birlərindən ayrılmazlar."

Bu hədisin digər bəzi kanallardan köçürülən bir versiyasında

isə, bu ifadəyə yer verilər: "Onlara öyrətməyə cəhd etməyin, çünki

onlar sizdən daha yaxşı bilərlər."

Peyğəmbərimizin (s. a. a) bir çox kanaldan rəvayət edilən bir hədisi

də belədir: "Quranı fərdi fikiri istiqamətində təfsir edən

kimsə, atəşdəki oturağına indidən hazırlansın." Təfsirimizin 3.

dərisində muh-kem və təşbehli mövzusunu işlərkən bu hədis üzərində

dayandıq.

İşdə Quran elmləri və təşviq edilən düşüncə üsulu əsasında

meydana gələn ən böyük fəlakət və çat idi bu. Ehlibeyti

görməzlikdən gəlmənin ən konkret şahidi, onlardan (Allahın salamı

onlara olsun) rəvayət edilən hədislərin azlığıdır. Xəlifələr zamanında

hədis elminin gördüyü etibarı, möhtərəmliyi, məşhurluğu, bunun yanında

xalqın hədis öyrənmə xüsusundakı ehtirasını, istəkliliyini, bir

də Əlidən, Həsəndən və Hüseyndən, xüsusilə təfsir sahəsində edilən

rəvayətləri göz qarşısında saxladığınız zaman çaşmamanız

mümkün deyil.

Məsələn, səhabələr Hz. Əlidən (ə.s) qeydə dəyər bir rəvayət

etməmişlər. Təbiilərinsə, Quranın tamamilə əlaqədar olaraq ondan

köçürdükləri rəvayətlərin sayı -bir saymaya təbii/tabe tutulsa- yüzü/üzü

tapmaz. Hz. Həsəndən (ə.s) nəql edilən rəvayətlərin sayı on belə

Maidə Surəsi 15-19 ................................................... 465

deyil. Hz. Hüseyndən (ə.s) köçürülən rəvayətlərsə, o qədər az ki,

burada sözünü etməyə belə dəyməz. Halbuki bəziləri sırf Sünni

kanallardan köçürülən təfsirlə əlaqədar rəvayətlərin sayının yetmiş min

olduğunu ifadə edər. 1 Eyni nisbət fiqhlə əlaqədar rəvayətlər üçün də etibarlıdır. 2

Bu, onların Ehlibeyti (ə.s) tərk etdiklərini və hədislərini görməzlikdən

gəldiklərinimi, yoxsa onlardan hədis al/götürdüklərini, həm də çox

rəvayət əldə etdiklərini; ancaq Əməvi dövləti zamanında, Əməvilərin

Ehlibeytə qarşı vəziyyət almalarından ötəri bunları gizləmək,

bu səbəbdən unutmaq məcburiyyətində qaldıqlarınımı göstərər? Bilməyirik!

Nə var ki, birinci və ikinci Quranı toplama, Müqəddəs kitab halına gətirmə

cəhdlərində Hz. Əlinin (ə.s) bir kənarda tutulması, bu cəhdə

qatılmasının önlənməsi, ayrıca Həsən və Hüseynin (ə.s) həyat

hekayələri birinci ehtimalı gücləndirməkdədir.

Hz. Əlinin sözlərini görməzlikdən gəlmə, hədislərini inkar etmə

meyli o səviyyəyə varmış idi ki, təəccüblü şərhlər ehtiva edən göz qamaşdırıcı

xütbələrindən və dərin təsirə sahib fövqəladən sözlərindən

ibarət olan/yaranan Nehc-ül Belağanın onun sözü olmasını da/də/dahi inkar etdilər.

Buna qarşı Ziyad b. Ebihin "əl-Hutbet-ul Betra"sını və Yezidin şəraba

təriflər düzdüyü şeirlərini tərəddüdsüz, mübahisə/müzakirəsiz al/götürüb rəvayət

etdilər. İki adamın bu mövzuda ixtilaf etdiklərini görə bilməzsiniz!

Ehlibeyt bu şəkildə nəşr/təzyiq altında tutuldu və hədisləri, sözləri,

şərhləri görməzlikdən gəlindi. Ta ki, Imam Məhəmməd Mis

(ə.s) və İmam Cəfər Sadiq (ə.s) Əməvi dövlətiylə Abbasi dövləti arasındakı

rəqabətin təmin etdiyi bir sükunət və barış mühitində ortaya

çıxıb, atalarının yedik hədislərini yenidən gün yüzünə çıxardırlar;

-----

1- Sunu idi "əl-Itkan" adlı əsərində bu rəqəmi verər. Bunun, "Tərcüməçi-ul

Quran" və onun xülasəs(n)i dediyi "et-Dürr-ül Mensur" adlı təfsirində iştirak edən rəvayətlərin sayı olduğunu ifadə edər.

2- Bəzi araşdırmaçılar Hz. Hüseyndən (ə.s) rəvayət edilən fiqhlə əlaqədar iki

hədis gördüklərini söyləyərlər.

466 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

unudulmağa tərk edilən, silinən izlərini yenidən canlandırdılar.

Çox təəssüf ki onların, atalarının və oğullarının və sair Ehlibeyt

Imamlarının (ə.s) hədisləri də xarici müdaxilələrdən xilas ola bilmədi;

eynilə Rəsulullahın (s. a. a) hədisləri kimi onların sözlərinin arasına

uydurma sözlər, art niyyətli qatqılar serpiştirildi. Adı çəkilən hər iki

Imam (ə.s) bu cəhdlərə açıqca diqqət çəkmişlər və Muğire b.

Səid, bni Ebi'l Xətt-tab vs. bəzi uydurmacıların adlarını vermişlər.

Ehlibeyt Imamları (ə.s) həm özlərindən, həm də

Rəsulullahdan (s. a. a) rəvayət edilən bir çox hədisi rədd etmişlər

və səhabələrinə, tərəfdarlarına (Şiələrinə) özlərindən köçürülən rəvayətləri

Quranla test etmələrini, Qurana uyğun gələni al/götürüb, Quranla uyğun gəlməyəni

tərk etmələrini əmr etmişlər.

Nə var ki, -çox azı müstəsna- Şiələr bu xəbərdarlıqları diqqətə al/götürməmiş,

xüsusilə fiqh sahəsinin xaricindəki xüsuslarda bu istiqamətdə bir

praktik inkişaf etdirməmişlər. Sünnilər Peyğəmbərin (s. a. a) hədisləri

mövzusunda necə laqeyd və diqqətsiz davranmışlarsa, onlar da Ehlibeyt

hədisləri barəsində bənzəri bir laqeydlik, diqqətsizlik içində

olmuşlar.

Bu mövzuda elə bir həddindən artıqlıq içində olmuşlar ki bir qrup, "Kitabın

zahiri dəlil olmaz, buna qarşılıq 'Misbah-uş Şəriyə', 'Fiqh-ur

Razılıq' və 'Məscid-ul Ahbar' dəlil olar" demişlər.

Bu həddindən artıqlığın, bu ölçüsüzlüyün bir başqa nümunəs(n)i də bəzi Şiə qrupların,

"Quranın açıq mənasına müxalif olsa belə hədis Quranı

təfsir edər" demələridir. Bu, bəzi Sünni qrupların, "Hədis kitabı

nesheder" dəmələrinin Şiə dünyadakı əks olunmasından başqa bir şey

deyil.

Bu səbəblədir ki, ümmətin mənzərəsini çöldən müşahidə edən

biri bunu söyləməkdən özünü al/götürə bilməz: "Sünnilər kitabı al/götürdülər, Ehlibeyti

tərk etdilər." Bu, nəticədə kitabı da tərk etmələri mənasına

gəlirdi. Çünki Hz. Peyğəmbər, "O ikisi bir-birindən ayrılmazlar."

buyurmuşdur. Şiələr də Ehlibeyti al/götürüb kitabı tərk etdilər. Bu, Ehlibeyti

də tərk etmələri mənasını verirdi. Çünki Hz. Peyğəmbər

Maidə Surəsi 15-19 ........................................................ 467

(s. a. a.): "O ikisi bir-birlərindən ayrılmazlar." buyurmuşdur. Bu da, bütün

ümmətin həm kitabı, həm də Ehlibeyti (kitabı və sünnəs(n)i) birlikdə

tərk etdiklərini göstərər.

Hədis sahəsində izlənilən bu üsul, Islami elmlər ümumi başlığı

altında araşdırdığımız dini və ədəbi elmlərin Quranla əlaqələrinin

kəsilməsinə səbəb olan faktorlardan biridir. Halbuki bu elmlərin

bütünü kökü möhkəm, budaqları göyə doğru yüksəlmiş və Rəbbinin icazəsiylə

hər an meyvələrini təqdim edən bu təmiz və gözəl ağacın budaqları və

meyvələri mövqesindədir. Buna qarşı praktik vəziyyəti müşahidə etdiyimizdə,

bu elmlərin bütününün Qurana heç bir şəkildə ehtiyac

duy/eşitməyəcək tərzdə sisdə-matize edildiklərini görərik.

Söz gelimi bir şagird bunların hamısını, sərf, zəif, bəyan,

qrammatika, hədis, rical, dirayet, fiqh və üsul elmlərini sonuna qədər

öyrəndiyi, yaxşıca bərkidiyi, sonra içtihat səviyyəsinə çatdığı, bu elmlərin

mütəxəssisi halına gəldiyi halda Quranı oxumamış, Mustafa heç

əl sürməmiş ola bilir. Qurana aid bir funksiya olaraq, savab qazanmaq

və uşaqları pisliklərdən qoruması üçün tilsim yazmaqdan

başqa bir şey qalmır! Əgər bu tip insanlardan sənsə, ibrət götürməlisən.

İndi əsl mövzumuza dönək:

Quran və hədislə əlaqədar araşdırmaların Ömər zamanındakı vəziyyətini

açıqladıq. Bu dövrdə daha çox kəlamı araşdırmaların

sahəs(n)i genişləyirdi. Bunun gerisindəki faktorda, geniş torpaq parçalarının

fəth edilməsiylə birlikdə, Müsəlmanların təbii olaraq başqa

xalqlarla, dinlərlə və məzhəblərlə qarşılaşıb qarışmaları idi. Bunların

içində də dinlər və məzhəblər sahəsində araşdırmalarıyla bilinən

alimlər, xaxamlar, keşişlər və patriarxlar vardı. Bunun nəticəs(n)i,

kəlamın məşəli yüksəldi; ancaq bu elm hələ özünə xas bir

sistematiyə qovuşmamışdı. Çünki kəlamla əlaqədar əsərlər, daha çox

bu dövrdən sonrakı qurşaqlar tərəfindən qələmə alınmışlar.

Osman zamanında da vəziyyət bu minval üzrə davam etdi. Ayrıca

xilafətə qarşı bir xalq qiyamı meydana da gəldi. Bu sırada

yalnız Quranın cemi və bir müqəddəs kitab üzərində görüş birliyi

təmin edilə bilmişdi.

468 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Əlinin (ə.s) xəlifəliyi dövründə də eyni müddət işlədi. O daha

çox iç çalkantılar nəticəs(n)i pozulan Islam cəmiyyətini yenidən islah

etməklə və buna bağlı olaraq partlaq verən döyüşlərlə məşğul oldu.

Bununla birlikdə, Hz. Əli (ə.s) zəif elminin təməllərini atdı,

səhabələrindən biri olan Əbul Esved ed-Dueliyə zəif elminin

qaydalarını diktə etdirdi. Bu qaydaların parçalarını, detallarını bu

sistem işığında bir araya gətirməsini əmr etdi. Bundan başqa

bəzi şərhlər etdi, xütbələr oxudu, hədislər irat etdi.

Bunlar da dini məlumatların özünü, göz oxşayan Quran sirlərini

ehtiva edirdilər. Ayrıca Hz. Əlinin kəlamı məsələlərə bağlı bəzi

şərhlərinin hədis qaynaqlarında qeydə keçirildiyini bilirik.

Quran və hədis xüsusisində eyni hal Müaviyə zamanında, ondan

sonra rəhbərliyə gələn Əməvi və Abbasi xəlifələri dövründə təqribən

hicri dördüncü yüz/üz ilin başlarına qədər sürdü. Bu tarix,

Şiələrin on ikinci imamlarının son dövrlərinə tekabül edirdi.

Bu müddət içərisində Quran və hədis araşdırmaları üsuluyla əlaqədar

əhəmiyyətli bir iş reallaşdırıla bilmədi. Yalnız Müaviyə dövründə

Ehlibeytin unutdurulması, izlərinin silinməsi və hədis uydurulması

istiqamətində sıx bir fəaliyyət içərisinə girildi. Dini rəhbərlik

formas(n)ı, diktator bir səltənətə çevrilmişdi. Islami ənənə, yerini

suverenlik arxasında qaçan bir imperatorluğa buraxmışdı. Bir də

Ömər b. Əbdüləziz zamanında hədislərin yazıya keçirilməsi əmr edildi.

O günə qədər hədisçilər, hədisləri dildən dilə nəql edərək, əzbərləyərək

və yazıya keçirmədən bu sahədəki fəaliyyətlərini davam etdirirdilər.

Bu dövrdə Ərəb ədəbiyyatı məşhurluq baxımından ən/en doruk

nöqtəsinə çatdı. Bu yönelişe bağlı ilk addımlar Müaviyə zamanında

atıldı. Şeirin məşhurluq qazanması üçün xüsusi bir səy göstərirdi.

Ondan sonra başa keçən Əməvi və Abbasi xəlifələri də bu siyasəti

izlədilər. Bir şeir beyti üçün və ya bir ədəbi nöqtə üçün yüzlərlə, minlərlə

dayanar bəxşiş verildiyi olardı. Xəlifələrin bu comərdcə bəxşişlərinin

təşviqiylə insanlar, deyim yerindədirsə şeirə, şeir rəvayətlərinə,

Ərəb qövmlərin xəbərlərinə, "Eyyam-ul Ərəb"ə (Ərəb Günleri=Arap

Maidə Surəsi 15-19 ........................................................ 469

Tarixi) çullandılar. Bu yolla çox sərvətlər qazanmaları mümkünidi.

Bu meylin yayılması Əməvilərin maraqlarına uyğun gəlirdi. Buna görə

kisənin ağızını açmış, comərdcə xərcləyirdilər. Beləcə Haşim

Oğullarına qarşı mövqelərini gücləndirmiş olurdular. Sonra Abbasilər

Fatimə Oğullarına üstünlük təmin etmək məqsədiylə eyni üsulu

mənimsədilər. Bu vaxt xalqa/halqa qarşı nümayiş üçün alimlərə də hörmət

göstərilirdi. Beləcə alimləri dilədikləri kimi istiqamətləndirir, hökmlərini

icra edirdilər.

Şeir və ədəbiyyat, elmi məhfillərdə o cür təsirli olmuşdu ki bir çox

alim, ağılı məsələlərdə və ya elmi araşdırmalarda bir şairin şeirini

və ya nümunəsini dəlil göstərir, sonra da buna söykən/dözərək hökm

verirdi. Alimlər mübahisə/müzakirə mövzusu olan bir çox məsələni qrammatika

məsələləriylə elin idili olaraq şərhə işlə/çalışardılar. Heç olmasa mövzuyla

əlaqədar qramadıq araşdırmadan sonra elmi araşdırmaya keçilərdi.

Bütün bunlar araşdırmaçıların məntiqləri və elmi tərzləri üzərində

dərin təsirlər/təsir edər buraxan faktlardır.

Bu dövrdə kəlamı araşdırmalar da məşhurluq qazandı. Kəlam

üzərinə kitablar və risalələr yazıldı. Çox keçmədən Eş'ari və

Mutəzilə adında iki böyük kəlam məktəbi meydana çıxdı. Iki məktəbin təməl

fikirləri xəlifələr zamanına, hətta Rəsulullah əfəndimizin(s. a. a)

zamanına söykən/dözürdü. Cebir=zorlama, tefviz=sınırsız azadlıq,

qədər və yapabilirlikle əlaqədar olaraq Əlidən (ə.s) rəvayət edilən mübahisə/müzakirələr

və Peyğəmbərimizdən (s. a. a) köçürülən hədislər bunun

dəlilidir. 1

Adı çəkilən iki məktəb, fərqli araşdırma üsullarını mənimsəmələriylə

diqqətə çarpanlaşdılar. Mutəzilə, dini faktlar qarşısında ağılın müstəqilliyini

müdafiə edir, ağılın öz başına bir şeyin gözəl və ya çirkin

oluşuna hük-medebileceğini nəzərdə tuturdu. Onlara görə, seçimə

səbəb olacaq bir faktor olmadan seçim çirkin ola bilər. Yenə güc

-----

1- Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Nə cəbr (məcbur etmə)

var və nə də tefviz=tam sərbəstlik. Bu ikisinin ortası bir yol söz mövzusudur."

Yenə belə buyurmuşdur: "Qədəriyə, bu ümmətin Atəşpərəstləridir."

470 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

yetirilemeyen bir öhdəçilik (təklifi ma la yutak) gətirmək də

çirkindir. Onlara görə insan, yapabilirlik gücünə malikdir, hərəkətlərində

tam sərbəstlik sahibidir vs.

Eş'ariler isə, dini mətnləri ağılın mühakiməsinin üstündə tutdular.

Ağılın öz başına bir şeyin gözəlliyinə və ya çirkinliyinə hökm etməsini

olumsuzladılar. Seçimə səbəb olacaq bir faktor olmadan

seçimin ola biləcəyini müdafiə etdilər. Insanın yapabilirliğini olumsuzladılar.

Cəbr düşüncəsini müdafiə etdilər. Allahın kəlamının qədim olduğunu

irəli sürdülər. Kitablarında iştirak edən daha bir çox mövzuyla

təmayüz etdilər.

Bunu izləyən müddətdə kəlam intizamına xas bir terminologiya inkişaf etdirildi,

maraq/əlaqə sahəsinə girən məsələlərdə bir artım müşahidə edildi. Ümid edəri

amme=genel faktlar deyə təyin olunan xüsuslarla əlaqədar görüşlər

serdederek filosoflara alternativ qiymətləndirmələrdə ol/tapıldılar.

Xüsusilə fəlsəfəylə əlaqədar kitabların Ərəbcəyə tərcümə edilməsindən

və fəlsəfə təhsilinin Müsəlmanlar arasında yayılmasından

sonra bu meyl diqqətə çarpanlıq qazandı.

Bəzilərinin irəli sürdüyü, "Kəlam elmi, fəlsəfi əsərlərin Ərəbcə'-

ya tərcümə edilməsindən sonra Mutezililik və Eş'arilik deyə iki ayrı

məktəb şəklində Müsəlmanlar arasında yayıldı" şəklindəki görüş doğru

deyil. Bunun doğru olmadığının dəlili, fəlsəfi əsərlərin tərcümə

edilməsindən çox əvvəllər, kəlamı məsələlərə bağlı görüş

və rəvayətlərin əhəmiyyətli bir qisiminin gərək Eş'arilerin, gərəksə Mutəzilənin

əsərlərində iştirak etmiş olmasıdır.

Ortaya çıxdığı gündən Abbasi dövrünün (Hicri üçüncü əsrin)

başlarına qədər Mutəzilə məktəbinin tərəfdarlarının sayı, ictimai

fəaliyyətləri və suverenlikləri davamlı artdı. Sonra çöküş və geriləmə

müddətinə girdilər. Nəhayət Eyyübiler bu məzhəbin kökünü kəsdilər.

Bunun nəticəsində məzhəb tamamilə çökdü. Eyyübiler zamanında

və onlardan sonrakı dövrlərdə Mutəzilə olmaq cinayət/günahından

o qədər çox insan öldürüldü ki, sayını ancaq Allah bilər. Bu sayədə

meydan Eş'arilere qaldı. Qarşılarına çıxacaq bir rəqib yox idi. Artıq

Eş'ariler bu sahədə həddindən artıqlıq deyilə biləcək bir tutum sərgilədilər.

Maidə Surəsi 15-19 ..................................................... 471

Daha əvvəl bu məktəbin fiqhçilərinin günah saydığı məsələlər üzərində

sıxlaşmaqdan qaçınmadılar. Ki bu günə qədər Eş'ariliğe

bağlılıqlarını davam etdirməkdədirlər.

Kəlam elmiylə məşğul olmaq barəsində digər məktəblərə nisbətlə Şiənin

bir prioriteti vardır. Şiələrin kəlamı mövzularda ilk dəfə özlərini

göstərmələri Rəsulullahın (s. a. a) vəfatının dərhal sonrasında

olmuşdur. Böyük qisimi Selman, Ebuzer, Mikdat, Ammar, Əmr b.

Hamik kimi səhabələrdən və Rəşid, Kumeyl, Meysem və başqa şiələr

kimi təbiindən meydana gəlirdi ki, bunlar Əməvilər tərəfindən qırğına

uğradıldı.

Sonra Imam Mis və Imam Sadiq (ə.s) zamanında ikinci dəfə

bu sahədə kök salıb gücləndilər. Araşdırmalara, kitab və risalələr

yazmağa başladılar. Ancaq hələ iqtidarların sıx nəşr/təzyiqinə məruz

qalırdılar. Bu vəziyyət Büveyh Oğulları dövləti zamanında1 bir

parça can təhlükəsizliyinə qovuşana qədər davam etdi. Sonra ikinci

dəfə səsləri basdırıldı. Nəhayət İranda Safevi dövlətinin qurulmasıyla

birlikte2 rahat və etibarlı bir atmosferə qovuşdular. O gün bu gündür

eyni minval üzrə davam edirlər.

Şiələrin kəlam sahəsindəki iş tərzləri, Eş'arilerden çox

Muteziliyi xatırladır. Bu səbəblədir ki, bəzi görüşlər bir-birinə qarışmışdır.

Ağlan gözəl və çirkin şeylərin ola biləcəyini müdafiə etmək,

seçməyi tələb edən bir faktor olmadan seçmə məsələsi,

qədər və tam sərbəstlik kimi.

Bu vəziyyət, bəzilərinin iki məktəbi qiymətləndirərkən yanılmaya

düşmələrinə səbəb olmuşdur. Şiə və Mutəzilənin kəlamı araşdırmalar

əsasında eyni üsulu əsas al/götürdüklərini, iki yarış atı kimi çiyin

çiyinə qaçdıqlarını sanmışlar. Və bu sanılarında yanılmışlar.

Çünki Şiələr tərəfindən qətiliyi qəbul edilən və Ehlibeyt Imamlarından

(hamısına salam olsun) rəvayət edilən təməl prinsiplər heç bir barədə

Mutəzilənin meyliylə üst-üstə düşməməkdədir.

-------

1- Təxminən olaraq Hicri dördüncü əsr.

2- Hicri onuncu əsrin başları.

472 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Ümumiyyətlə kəlam elmi, qiymətli bir intizamdır; dinin gerçək xüsusiyyətli

məlumatlarını, qanunlarını müdafiə etməyə istiqamətlidir. Çox təəssüf ki Müsəlman

kəlamçılar, araşdırma üsulu baxımından yanılmışlar. Ağılı

mühakimələri, bu məzmunda ayırt etmə bacarığını göstərə bilməmişlər.

İrəlidə bir parça açıqlayacağımız kimi, haqq olan ilə öz qatlarında

məqbul olanı bir-birinə qarışdırmışlar.

Bu dövrdə məntiq, riyaziyat (riyaziyyat), müsbət elmlər,

ilahiyyat (teologiya), tibb, praktik hikmət kimi qədim elmlər Ərəbcəyə

tərcümə edildi. Bu elmlərə bağlı əsərlərin bir hissəs(n)i Əməvilər

zamanında tərcümə edildi, bu müddət Abbasilərin ilk dövrlərində

zirvəyə çatdı. Yunancadan, Yunancadan, Hind tərəfindəndən, Farscadan və

Sürəni tərəfindəndən yüzlərlə kitab Ərəbcəyə çevrildi. Insanlar dəyişik

elmləri öyrənməyə başladılar. Çox keçmədən öz fikirlərini

inkişaf etdirdilər. Bu sahədə kitablar, risalələr qələmə aldılar.

Bu vəziyyət dövrün klassik üləmasının reaksiyasını çəkirdi. Xüsusilə

dinin qəti prinsipləriylə əlaqədar olaraq Dəhrilər, Natüralistler,

Manıçılar kimi inkarçılara xas rəftarları müşahidə etdikcə üləmanın

hirsi bir qat daha artırdı. Bunun yanında filosof görünüşündəki

bəzi Müsəlman mənşəli kəslərin dinin və dindarların əleyhinə

istiqamətli sözləri də reaksiya cazibədar idi. Bu filosof qılıqlı insanlar

Islamın təməl prinsiplərini, şəriətin pak simvollarını

kiçik hesab edir, ayıblayırdılar. (Cəhalət kimi xəstəlik yoxdur.)

Üləmanın ən sərt reaksiyasını çəkən xüsus isə, bu sözdə filosofların

Astroloji və Natüralizmden plagiator və hələ isbat edilməmiş qanunlara

söykənən məsələlərə bağlı ipə sapa gəlməz sözlər sərf etmələri idi.

Məsələn, Batlamyus fələklərinin vəziyyəti. Buna beşinci təbiət

adını verirdilər. Bu təbiətin cırılmaz və qaynamaz olduğunu

iddia edirdilər. Onlara görə fələklər və göksel varlıqlar şəxsən,

ünsürlər də növ olaraq qədimdir. Eyni şəkildə növlərin də əvvəlsiz

(qədim) olduqlarına inanırdılar. Bunun kimi, isbat edilməmiş təməllərə

söykənən bir çox fikir bəyan edirdilər ki, fəlsəfədə bunların

varlığına bağlı ən kiçik bir dəlil yox idi. Lakin filosof qılıqlı cahillər,

bunları sübut edilmiş məsələlər qəlibində təqdim edərdilər.

Maidə Surəsi 15-19 .............................................................. 473

O dövrdə sözdə filosofların mənsubu olduqları Dəhrilər və

bənzəri qruplar, bu əsassız fikirlərinə başqa əsassız fikirlər də

əlavə edirdilər. Məsələn, tenasuh (reinkarnasiya) düşüncəsini müdafiə edirdilər.

Axirətin olmadığına, xüsusilə bedensel bir dirilişin olmayacağına

inanardılar. Bütün bunları, dinin açıq prinsiplərini tənqid etmə

səyinin vəsaitləri olaraq istifadə edirdilər.

Söz gelimi içlərindən biri çıxıb belə deyə bilirdi: Din, təqlidi

öhdəçiliklər sistemindən ibarətdir. Peyğəmbərlər sadə və sadə

ağılları öyrədib yetkinləşdirmək üçün bu sistemi inkişaf etdirmişlər. Gerçək

elmlərlə məşğul olan filosoflarınsa, peyğəmbərlərə və onların inkişaf etdirdiyi

sistemə ehtiyacı yoxdur. Çünki filosoflar faktları sübut etmə

baxımından əhəmiyyətli və təsirli bir mövqeyə sahibdirlər.

Bu rəftar fiqh alimlərinin və kəlamçıların reaksiyasını çəkdi.

Qarşılarında bir cəbhə meydana gətirərək düşüncələrini rədd etmək və

mümkün olan hər yolu istifadə edərək köklərini qurutmaq üçün sıx

bir səy içinə girdilər. Qarşı dəlillər/sübut edər təqdim etdilər, əleyhlərində

təbliğat etdilər, onlarla ictimai əlaqələrini kəsərək onları təkfir

etdilər. Nəhayət xəlifə Mütevekkil zamanında birlik görünüşlərini

parçaladılar, birliklərini dağıt/payladılar, kitablarını yox etdilər.

Fiqhçilərin və kəlamçıların bu hücumu qarşısında fəlsəfə Islam

diyarından sökülüb atılacaqdı ki, Müəllimi sani (ikinci müəllim)

Əbu Nəsr Farabi (öl. H. 339) , ardından Şeyx Rəis Əbu Əli Hüseyn

b. Abdullah bni Sina (öl. H. 428) ikinci dəfə fəlsəfəni canlandırdılar.

Daha sonra bni Miskeveyh və Endülüslü bni Rüşd kimi tanınmış

filosoflar ortaya çıxıb fəlsəfi axını gücləndirdilər. Fəlsəfə,

az ədəddəki bağlıları arasında hamı/həmişə yaşadı; bəzən güclü, kimi

zamanda zəif bir görünüş sərgilədi.

Hərçənd fəlsəfi əsərlər başlanğıcda Ərəbcəyə tərcümə edildi və

Ərəblər arasında yayıldı, ancaq əlkin idi və bni Rüşd xaricində filosoflar

çıxmadı Ərəblər arasında. Son zamanlarda fəlsəfə Iranda

yerləşdi. Müsəlman kəlamçılar fəlsəfəyə qarşı çıxıb fəlsəfəylə məşğul olanlara

sərt reaksiya verdilərsə də, əksəriyyəti məntiq elmini

müsbət qarşıladı. Bu elmlə əlaqədar olaraq risalələr və kitablar qala-

474.........................................El-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

me al/götürdülər. Çünki Müsəlman kəlamçılar məntiqi, fitri dəlilsəmə

üsuluyla üst-üstə düşən bir intizam hesab edirdilər.

Nə var ki, -əvvəldən açıqladığımız kimi- məntiq elmini səhv

qullandılar. Gerçək təriflərin və bu təriflərin parçalarının sərhədlərinə

bağlı mühakimələri rölatif (nisbi) anlayışlarla elin idili olaraq da

istifadə etməyə başladılar. Müqayisənin cədəl texnikasından başqa bir şeyin

etibarlı olmadığı nisbi mülahizələr əsasında burhan texnikasını əsas alan/sahə

bir rəftar içində oldular. Bir də baxarsan ki, kəlamçılar gözəllik,

çirkinlik, savab, əzab, a-mellerin boşa getməsi və fəzilət kimi kəlamı

objelerin cinslərindən, fəsillərindən və arazlarından danışırlar!

Halbuki bu hara, gerçək tərif hara?

Bir baxarsan Fürus(n)u Dindən metodolojik və kəlamı məsələlər

məzmununda zərurət və qeyri-mümkünlük kimi şeylər dəlil olaraq irəli

sürtülər. Şübhəsiz bunun adı, nisbi faktlar əsasında gerçək faktları

istifadə etməkdir. Yenə, varlığı zəruri şəxs (uca Allah) ilə əlaqədar olaraq

bəzi faktları sübut etməyə çalışarlarkən, "Onun üçün belə etmək

zəruri, bunu etmək də çirkindir" kimi qiymətləndirmələrdə ol/tapılmışlar.

Beləcə nisbi faktlara bağlı mühakimələri gerçəklərə

uyğunlaşdırmaq vəziyyətində qalmışlar. Buna da burhan demişlər.

Halbuki, gerçəkdə müqayisənin şeir texnikasından başqa bir şey deyil.

Bu mövzuda həddindən artıqlıqlar o səviyyəyə vardı ki bəziləri çıxıb: "Uca Allah,

hökmündə və hərəkətində qorxudan başqa bir şey olmayan nisbiliyin

təsirli olmasından münəzzəhdir. Bu səbəbdən ONun bir şəkildə

var etdiyi və ya qanuniləşdirdiyi şeylər praktik gerçəklərdir" deyə bilmişdir.

Bir başqası da, "Uca Allah, bir hökm qoyub da, ona bağlı

dəlil göstərməyəcək vəziyyətdə deyil. O hər şeyə güc çatdırar. Bu səbəbdən

burhan=somut dəlil həm yaratma, həm də teşrii şeyləri

əhatə edər" dəmə cürətini göstərmişdir. Bunun kimi daha bir çox söylenceyi

göstərə bilərik. Ömürümə and olsun ki bu, elmin və elm əhlinin

uğraya biləcəyi müsibətlərdən biridir. Sonra belə şeylər uydurub

elmi kitablarda bunları yazıb söz mövzusu etmək məcburiyyətində

qalmaq ən böyük müsibətdir.

Bu dövrdə Müsəlmanlar arasında təsəvvüf məktəbi ortaya çıx-

Maidə Surəsi 15-19 ........................................................ 475

tı. Əslində bunun təməlləri də xəlifələr dövrünə söykən/dözürdü. O

zamanlar züht adı altında özünü göstərirdi daha çox. Sonra

Abbasilərin ilk dövrlərində təsəvvüf bir intizam olaraq diqqətə çarpanlıq

qazandı. Bayezid, Cüneyd, Şibli və Bilinən kimi simvol mutasavvıflar

ortaya çıxdı.

Bunlara görə, insanın gerçək mənada kamala çatmasının, gerçək

məlumatlara çatmasının yolu tək təriqətə girməkdir. Buna,

"Gerçəyə çatmaq üçün şəriət vasitəsilə bir növ riyazət etmə" də

deyə bilərik. Bu anlayışa sahib Şiə və Sünni mutasavvıfların böyük

əksəriyyəti özlərini Hz. Əliyə (ə.s) nisbət edirlər.

Sonra mutasavvıflar, kəramət qabilindən bəzi iddialarda

ol/tapıldılar, dinin zahiri və ağılın hökmüylə ziddiyyət təşkil edən bəzi görüşlər

müdafiə etdilər. Dini nasların xarici görünüşü əsas alan/sahə zahir əhlinin

anlaya bilmədiyi gerçək mənalarının ol/tapıldığını irəli sürdülər.

Bu cür sözlər fiqh alimlərinə və Müsəlmanların ümumisinə ağır

gəldi. Bu səbəbdən buna reaksiya verdilər. Iddiaları rədd edərək bunların

qəbul edilə bilməyəcəyini söyləyib, özlərini iddia sahiblərindən

ayırd etdilər. Bu cür ipə sapa gəlməz iddialarla ortaya çıxanları

təkfir etdilər. Nəticədə təsəvvüf məktəbinə mənsub kimiləri zindana

atıldı, kimiləri döyüldü, kimiləri ölüm cəzasına çarpdırıldı, kimisi

əsl idi, qovuldu və ya sürgün edildi.

Bütün bunların səbəbi, ölçüsüzlükləri və şəriətin sirləri deyə adlandırdıqları

şərhləri dilə gətirmələri idi. Əgər məsələ iddia etdikləri

kimi olsaydı, bu söylədikləri həqiqətin özü və dini görünüş də

bir növ qabıq mövqeyində olsaydı, bunların ortaya qoyulması və

açıqca ifadə edilməsi lazımlı olsaydı, heç şübhəsiz özlərinin də

vurğuladıqları kimi, şəriəti bir qanun olaraq endirən Allah, bunu güdmək

və özünü insanlara elan etmək barəsində hər kəsdən daha

çox haqq sahibidir. Əgər bu iş haqq deyilsə, haqqdan sonra pozğunluqdan

başqa nə vardır?

Bunlar başlanğıcda təriqətlə əlaqədar fikirlərini şifahi/sözlü olaraq ifadə

edirdilər. İnsanların könüllərində peyderpey yer/yeyər əldə etdikdən sonra,

daha da irəli gedərək hicri üçüncü əsrdən sonra fikirlərini içə-

476 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ren kitablar və risalələr qələmə aldılar. Get-gedə həqiqət və təriqət

anlayışlarına bağlı bütün fikirlərini açıqca ifadə edəcək bir mövqeyə

gəldilər. Şeir və nəsr növündə ortaya qoyduqları əsərlər dünyanın

dörd bir tərəfinə yayılmağa başladı.

Ədəd və hal olaraq gün keçdikcə çoxalırdılar. Xalqın

nezdində təsirli və hörmətli bir mövqeyə gəldilər. Altıncı və yeddinci

əsrlərdə fəaliyyətlərinin doruklarına çatdılar. Sonra müddət tərsinə

işləməyə başladı; zəiflədilər, xalqın ümumisi onlara arxa çevirdi.

Təsəvvüfün geriləməsinin birinci səbəbi bu idi: İnsan həyatının

te-mel xüsusiyyətlərindən və xalqın ümumi meyliylə doğrudan elin idili

xüsuslardan biri budur ki, bir şeyə xalqın çoxu yönələr və ürəklərdə

ona istiqamətli güclü bir meyl meydana gəlsə, fərdi mənfəətlərini önceleyen

kimi qruplar bu meyllərdən faydalanmağa çalışarlar. Bu məqsədlə

bəzi insanlar təsəvvüfçülərin qılığına bürünərək onlardan göründülər,

xüsusi mutasavvıflardan olma görünüşünə büründülər və

təsəvvüf intizamını içəridən ifsat edərək xalqın ondan qaçmasına

səbəb oldular.

Ikincisi: Təsəvvüf şeyxlərindən bir qrupun iddiasına görə, nəfsi

tanıma yolu, sonradan icad edilmiş bidət xüsusiyyətli bir təriqətdir. Şəriət

tündçü, qanun sistemində bundan danışmamışdır. Ancaq yenə

də təriqət Allahın razı olduğu bir şeydir. Eynilə, Xristianlar arasında

icad edilən ruhanilərlikdən razı olduğu kimi: "İcad etdikləri ruhbanlıgı,

biz onlara yazmamışdıq; tək Allahın razılığını qazanmaq üçün

özlərindən tətbiq etdilər; amma ona geregi kimi uyğun gəlmədilər."

(Hədid, 27)

Təsəvvüfçülərin böyük əksəriyyəti sonradan icad edilən bu bidəti

qəbul etdi. Bu vəziyyət, təriqət səfərində şəriətin nəzərdə tutmadığı

ayinlər və davranışlar meydana gətirmənin yolunu açdı. Hər gün yeni

bir qayda inkişaf etdirilir, şəriətin nəzərdə tutduğu sünnələr bir kənara buraxılırdı.

Gün gəldi şəriət bir tərəfə, təriqət də bir tərəfə buraxıldı.

Təbii olaraq haramların işlənməsində, dinin şüarları mövqesindəki

ibadətlərin tərk edilməsində, qulluq öhdəçiliyinin qaldırılmasında

bir qorxu görülmədi. Bu müddətin təbii bir nəticəs(n)i ola-

Maidə Surəsi 15-19 ......................................................... 477

rak Qələndərilik kimi qruplar meydana gəldi. Təsəvvüf deyilincə də ağla dilənçilik,

tiryək çəkmək, batır otu içmək gəlməyə başladı. Bunun adı

də fenafillah, yəni özündən keçib tanrının varlığında yox olmaq idi.(!)

Bu mövzuda -nəticədə universal ağılın hökmüylə üst-üstə düşən- kitab

və sünnə, "Şəriətin xarici görünüşünün altında bəzi həqiqətlər

var və bunlar şəriətin qərbini meydana gətirər." qiymətləndirməsinin haqq

oluşuna hökm edər. Yenə, bu batini gerçəklərə çatmanın bir yolunun

də olduğu gerçəkdir. Ancaq bu yol, dinin zahiri hökmlərini,

lazım olduğu kimi praktik həyatda tətbiq etməkdir, başqa deyil. Haşa şəriətin

zahiri vasitəsilə çatıla bilməyən bir qərbindən söz edilə bilməz. Şəriətin

zahiri, qərbinin ünvanı və yoludur.

Şəriəti bir həyat sistemi olaraq endirən şəxsin göstərdiyindən

daha çox haqqa yaxın bir yolun bir başqası tərəfindən göstərilmiş

olması, şəriəti qoyan şəxsin bundan xəbərsiz olması, işini zəif

tutmuş olması ya da hansı yolun haqqa yaxın olduğunu göstərməyi

laqeyd yanaşmış olması düşünülə bilməz. Allah bundan münəzzəhdir. O

belə buyurmuşdur: "Sənə bu kitabı, hər şeyi açıqlayan olaraq endirdik."

(Nəhl, 89)

Qısacası, həqiqətləri araşdırmaya və gün yüzünə çıxarmağa bağlı

bu üç yolun, yəni dinin zahiri, ağılı araşdırma üsulu və nəfsi

təmizləmə metodundan hər birini Müsəlman qruplardan biri izləmiş

və bunlar arasında davamlı bir sürtüşme və mübahisə/müzakirə olmuşdur.

Bu qrupların üçü bir yerdə düşünüldüyündə bir üçbucağın üç bucağını

xatırladarlar. Bucaqlardan birinin sahəs(n)i genişlədikcə digər ikisinin sahəsində

daralma qaçınılmaz olar. Tərsi də elədir; yəni iki bucağın sahəs(n)i

nə qədər genişləsə, digərinin sahəsində bir o qədər daralma olar.

Bu səbəbdən təfsir sahəsində irəli sürülən görüşlər arasında,

təfsirçilərin mənsub olduqları məktəblərin anlayışlarının fərqliliyi

nisbətində qorxunc fərqliliklər olmuşdur. Bunu demək istəyirik: Hər

təfsirçi öz elmi perspektivini Qurana söykəmişdir. Bunun

tərsini göstərən nümunələrin sayı o qədər az ki!

478 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Bunu bilirik ki, Quran bu yolların hər birinin haqq olan istiqamətlərini

təsdiqləyər. Qərbi bir haqq olub da Quranın zahirinin onunla uyğun gəlməməsi

düşünülə bilməz. Zahir ya da qərbin bir haqq olub da haqq

dəlilin bunu rədd etməsi və ya ziddiyyət təşkil etməsi mümkün deyil. Quranı

belə bir qüsurdan tənzih edərik.

Necə ki bu açmazı aşmaq üçün bəzi alimlər elmi təcrübələri və

mənsub olduqları elmi intizamın fərqliliyi nisbətində dini mətnlərin

zahirleri ilə mədəniyyət arasında bir uzlaşma, bir uyğunlaşma təmin etməyə çalışmışlar.

bni Ərəbi, Abdurrezzak Qaşanı, bni Fehd, Şəhidi Sani və Bolluq Qaşanı kimi.

Bir başqa qrup da, fəlsəfə ilə mədəniyyəti uyğun gəldirmə istiqamətində bir

səy içində olmuşdur. Əbu Nəsr Farabi, Işrak fəlsəfəsinin qurucusu

Şeyx Sühreverdi və Şeyx Sainuddin Məhəmməd Türkəni buna

nümunə göstərə bilərik.

Qazı Səid vs. kimi bəzi alimlər də, dinin zahiri tətbiqləriylə

fəlsəfəni bir nöqtədə görüşdürməyə işlə/çalışmışlar.

Bir qrup da bunların hamısını görüşdürmək istəmişdir. bni Sina

şərhlərində və kitablarında bunu etməyə çalışmışdır. Sadr-ül

Müteallihin Şirazinin kitabları və risalələri də bu səyin bir nümunəsidir.

Sonrakı qurşaqlar arasında da bu cür bir səy içinə girənlər

olmuşdur.

Buna baxmayaraq, o qədər səy bu dərin ixtilafı daha da dərinləşdirməkdən,

atəşini söndürmək belə dayansın, daha da alovlandırmaqdan

başqa bir işə yaramamışdır: "Bütün tilsimləri işə yaramaz

tapdım!"

Yuxarıda haqqında danışılan bu intizamların hər birinə mənsub olanların

bir başqasının mənsublarını cahilliklə, zındıklıkla ya da düşüncəsizliklə

günahlandırdığını, xalqın da bütününə arxa çevirdiyini görərsiniz.

Bütün bunların səbəbi, ümmətin daha ilk gündən etibarən,

Quranın "Topluca Allahın ipinə sarılın, ayrılıga düşməyin." şəklindəki

ictimai təfəkkürə bağlı çağırışını qulaq ardı etməsidir.

Bu mövzu, olduqca sarmaşıq budaqlıdır.

Maidə Surəsi 15-19 ........................................................ 479

Allahım! Bizi səni məmnun edəcək əməllərə yönəlt. Haqq üzrə

söz birliyi etməmizi təmin et. Bizə qatından bir vəli bəxş et. Bizə qatından

bir köməkçi bəxş et.

AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, "Ey Ehlikitap! Elçimiz sizə gəldi.

Kitabdan gizlediginiz şeylərin çogunu sizə açıqlayır." ayəsiylə əlaqədar

olaraq bni Durays, Nəsəs(n)i, bni Cərir, bni Əbi Xatəm və Hakim -

səhih olduğunu ifadə edərək- bni Abbasdan belə rəvayət edərlər:

"Zina edənlərin recm edilməsinə (daşlanaraq öldürülməsinə) bağlı

hökmü inkar edən kimsə, fərqində olmadan Quranı inkar etmiş

olar. Çünki uca Allah, 'Ey Ehlikitap! Elçimiz sizə gəldi. Kitabdan

gizlediginiz şeylərin çogunu sizə açıqlayır.' buyurmuşdur. Recm

cəzası da onların gizlədiyi bir hökmidi."

Mən deyərəm ki: Burada, "Ey Elçi... səni üzməsin..." (Maidə, 41) ayəsini

təfsir edərkən üzərində dayanacağımız, Yəhudilərin Peyğəmbərimiz

(s. a. a) zamanında recm hökmünü gizləmələri və Peyğəmbərimizin

(s. a. a) bunu ortaya çıxarması hadisəsinə işarə edilir.

Təfsir-ul Qummuda, "elçilərin axtarsının kesildigi, bir boşluq

meydana geldigi sırada... sizə açıqlayır." ayəsiylə əlaqədar olaraq Imam

Ba-kırın (ə.s) belə buyurduğu iştirak edir: "Burada, elçi göndərilişinin

kəsilməyə uğramış olması nəzərdə tutulur."

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Həmzə Sabit b.

Dayanar əs-Sumali və Əbu Rəbidən belə rəvayət edər: Xəlifə Hişam

b. Abdulmelikin də həccə getdiyi bir ildə Imam Mis (ə.s) ilə birlikdə

həccə getmişdik. Hişam b. Abdulmelikin bərabərində Ömər b.

Hattabın azatlı köləsi Nafi' də ol/tapılırdı. Kəbənin bir rüknündə

(küncündə) oturmuş və ətrafında xalqın çoxluqlandığı Imam

Misə baxdı. Nafi' dedi ki: "Ey möminlərin əmri! İnsanların ətrafında