Nisa Surəsi 77-80

bir yerə toplayacaq..." Ayənin mənas(n)ı açıqdır. Bir baxıma, əvvəlki

iki ayənin məzmununu səbəbləndirir və sanki belə deyilmək istənir:

Yaxşı və pis vasitəçilik barəsində Allahın sizə yüklədiyi məsuliyyətin

gərəyini edin. Sizə salam verənin salamını yüz/üz çevir-mek və

rədd etmək surətiylə etibarsız etməyin. Çünki önünüzdə bir gün

var ki, Allah sizi o gündə bir araya gətirəcək və yönəldilən çağırışa

müsbət ya da mənfi reaksiya vermənizə söykənən olaraq etdiklərinizin

qarşılığını verəcək.

50 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

"Sizə nə oldu da münafiqlər haqqında iki qrupa ayrıldınız?! Halbuki

Allah onları etdiklərindən ötəri (gerisingeri) küfrə çevirdi..." Ayənin

orijinalında keçən "fieteyn" sözü, "fieh" sözünün

tesniyesidir. "Fieh" sözü isə taife və qrup deməkdir. "Əryəsə"

sözünün məsdəri olan "irkas" isə, geri çevirmə, çevirmə mənasına

gəlir.

Bu ayə, məzmunu baxımından ilk başdakı "Kim yaxşı bir şəfaətdə

ol/tapılsa..." giriş və hazırlıq xüsusiyyətli ayənin məzmununa bağlı bir

detallan-dırma mövqesindədir. Buna görə belə bir məna çıxır

qarşımıza: Pis vasitəçilik, bunu edən kimsəyə də məsuliyyətdən

bir pay yüklədiyinə görə, ey möminlər, sizə nə oldu da münafiqlər

haqqında iki qrupa ayrıldınız, iki hizip və birlik halına gəldiniz?!

Bir qrupunuz, onlarla döyüşməkdən yana rəftar təyin edir, digər bir

qrupunuz da onlar üçün vasitəçilik etməyi, onlara qarşı döyüşməmə

meylini təşviq edir; onların inkişafıyla inkişaf edən, onların yetkinləşməsiylə

meyvə verən təxribatçılıq ağacını görməzlikdən gəlməyi

təklif edir. Halbuki Allah, daha əvvəl çıxdıqları pozğunluq çuxuruna

gerisingeri göndərmişdir onları. Bu, onların istədikləri pis əməllərin

bir nəticəsidir. Yoxsa siz, onlar lehində vasitəçilik etmək

surətiylə Allahın sapdırdığı bu kəsləri doğru yola çatdırmağımı

istəyirsiniz? Halbuki Allahın sapdırdığı kimsəni hidayətə çatdırmanın

yolu yoxdur.

"Allah kimi sapdırsa, artıq onun üçün (dogruya) heç bir yol tapa bilməzsin."

Burada möminlərə istiqamətli xitabdan, Rəsulullaha

(s. a. a) istiqamətli xitaba keçiş edilir. [Iltifat sənətinə baş vurulur.]

Bu üsulla buna işarə edilir: "Onlar haqqında vasitəçilikdə

olan möminlər bu sözü gərəyi kimi anlaya bilməzlər. Əgər anlaya bilsədilər,

münafiqlər lehində vasitəçilik etməzdilər." Bu səbəbdən onlara

xitab etməkdən imtina edilərək məsələni ən açıq, ən diqqətə çarpan

şəkliylə qavrayan adama, yəni Peyğəmbərə (s. a. a) xitab edilir.

"Onlar, sizin də özləri kimi inkar etmənizi istədilər ki, onlarla bərabər

olasınız..." Bu ifadə bir baxıma, "Halbuki Allah onları, etdiklərindən

ötəri (gerisingeri) küfrə çevirdi. Allahın saptırdıgını dog-

Nisa Surəsi 85-91 ........................................................ 51

ru yola çatdırmaqmı istəyirsiniz?" ifadəsinin şərhi xüsusiyyətindədir.

Bu səbəbdən bu mənas(n)ı əldə etmiş oluruq: Onlar inkar etdilər.

Bununla da qalmayıb sizin də onlar kimi inkar etmənizi, beləcə

bərabər səviyyəyə gəlmənizi istədilər.

Sonra uca Allah, Allah yolunda hicrət edənə qədər onlarla

dostluq qurulmasını qadağan edir. Əgər üz çevirərlər (və hicrət etməyə

yanaşmazlarsa) sizin edəcəyiniz, tapdığınız yerdə onları tutub

öldürməkdir; onlarla dost olmaqdan, onlara kömək etməkdən

qaçınmaqdır. "Eger (köç etməkdən) üz çevirsələr..." ifadəsi,

möminlərin onlara hicrət etməyi təklif etməklə öhdəçilikli olduqlarını

göstərməkdədir. Əgər bu təklifi qəbul etsələr, möminlərin onlarla

dostluq əlaqələrinə girmələri lazımdır; deyilsə onları öldürmələri

bir zərurət halını alar.

"Ancaq sizinlə özləri arasında andlaşma olan bir cəmiyyətə sığınanlar

yaxud sizinlə və ya öz cəmiyyətləriylə döyüşməkdən ürəkləri

sıxılaraq sizə gələnlər, (bu hökmdən) müstəsnadır." Burada uca Allah

iki qrupu, "Eger (köç etməkdən) üz çevirsələr onları tutun,

buldugunuz yerdə öldürün." ümumi hökmünün xaricində tutur.

Birincisi: "...sıgınanlar..." Yəni, onlarla bəzi razılaşmalılar arasında

bir ittifaq vs. bir vəziyyət varsa... Ikincisi: Öldürülmələri və ya başqa

faktorlar səbəbindən nə Müsəlmanlarla, nə də öz qövmləriylə

döyüşmək istəməyənlər, bu səbəbdən/səbəbindənmiminlərdən uzaqlaşaraq onlara

barış təklifində ol/tapılanlar; möminlərin lehində və ya əleyhində

bir tutum sərgiləməyənlər. Işte bu iki qrup bir az əvvəl sözü

edilən ümumi hökmün xaricində tutulmuşlar.

Ayənin orijinalında keçən "hasiret suduruhum" ifadəsi, ürəklərin

daralması, sıxılması mənasını verər.

"Həm sizdən, həm də öz cəmiyyətlərindən əmin olmaq istəyən

başqalarını da tapacaqsınız..." Əvvəldən xəbər verilir ki, siz irəlidə

başqa insanlarla da qarşılaşacaqsınız. Bunlar, yuxarıdakı ümumi

hökmün xaricində tutulan qruplardan ikincisinə bənzərlər. Çünki

bunlar, həm sizin, həm də soydaşlarının yanında özlərini zəmanətə

al/götürmək istəyərlər. Lakin uca Allah bunların münafiqlər ol-

52 ................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

duklarını, verdikləri sözlərə və tərəfsizlik iddialarına güvenilemeyeceğini

bildirməkdədir.

Buna görə, onların xaricindəki qruplarla əlaqədar olaraq müsbət bir

ifadə tərziylə, "onlar sizdən uzaq dayanıb da sizinlə döyüşməzlər və

sizə barış təklif etsələr..." şəklində qoyulan iki şərtə qarşılıq olaraq

onlar haqqında; "Eger sizdən uzaq dayanmaz, barış təklif

etməz və sizdən əl çəkməzlərsə..." şəklində mənfi bir şərt irəli

sürtülmüşdür. Bu, mümünlərin onlara qarşı oyanıq olmalarını, tədbirli

davranmalarını nəzərdə tutan bir xəbərdarlıq xüsusiyyətindədir. Ayənin mənas(n)ı

bu baxımdan son dərəcə açıqdır.

SALAMIN MƏNAS(N)I ÜZERINE

Mədəni, primitiv, irəliləmiş ya da geri qalmış kimi kateqoriyalara ayrılan

köhnəyəni bütün cəmiyyətlər və qövmlər, ictimai yaşayışları çərçivəsində

bir salamlaşma ənənəsinə sahibdirlər. Qarşılaşma anlarında

bu salamlaşma formasıyla tanış olarlar, bilişirler. Müxtəlif qisimlərə

və növlərə görə fərqliləşən qruplar, bir-birləriylə qarşılaşınca başlarıyla

və ya əlləriylə işarə edərək yaxud şapkalarını vs. çıxararaq salamlaşarlar.

Bu vəziyyət, ictimai həyat üzərində təsirli olan faktorların

xüsusiyyətinə görə dəyişiklik ifadə edər.

Amma əgər sən dəyişik cəmiyyətlər səviyyəsində məşhur olan dəyişik

seləmləşmə növləri üzərində düşünsən, bunların bir növ boyun

eğişe, alçalışa, küçülüşe işarə etdiyini, bu kimi mənaları əks etdirdiyini

görərsən. Bununla aşağıda olan yuxarıda olana, aşağı olan

şərəfli olana, itaət edən itaət edilənə, kölə olan əfəndi olana qarşı

kiçikliyini, sadəliyini, əhəmiyyətsizliyini və zəlilliyini ifadə edər. Qısacası

bu cür salamlaşmalar, primitiv dövrlərdə və sonrasında cəmiyyətlər

arasında rayiç (məşhur) olan kölələşdirmə tablo/cədvəlini, şübhəsiz

fərqli görünüşləriylə, əks etdirər. Buna görə söz mövzusu salamlaşmaların

itaət edəndən başlayıb itaət ediləndə sona çatdığını,

alçaq-aşağı olanla açılıb yüksək-şərəfli olanda bağlandığını görürük.

Bu halda bu cür salamlaşmalar, köləlik nizamından bəslənən

bütpərəstliyin bir məhsuludur.

Nisa Surəsi 85-91 ........................................................... 53

Bilindiyi kimi, Islamın ən böyük məqsədi, bütpərəstliyi və sonunda

bütpərəstliyə gəlib söykən/dözən ondan doğan bütün ənənə, ədəd/adət və ənənələri

ortadan qaldırmaqdır. Buna görə, salamlaşma faktı

məzmununda da normal bir yol izləmiş; bütpərəstlik qanunlarına və

köləçi nizamın qaydalarına qarşılıq bir qanun, bir ənənə inkişaf etdirmişdir.

O da insanların bir-birlərinə "salam" vermələri (barış mülahizələri)

dir.

Bu, bir mənada salam verilən adama, haqsızlığa hücuma uğramayacağı

zəmanətini verməkdir; insanın doğuşdan sahib olduğu

fitri azadlığa toxunulmayacağını elan etməkdir. Fərdləri arasında

həmrəylik olan bir cəmiyyətin ehtiyac duyduğu ilk şey, insanların

canları, namusları və malları nöqtəsində və bu üçüylə elin idili hər

barədə qarşılıqlı olaraq bir-birlərinə güvən vermələridir.

Iþte, uca Allahın hər qarşılaşmada verilməsini bir qayda halına

gətirdiyi salam bu məqsədə istiqamətlidir. Ulu Allah mövzuyla əlaqədar olaraq

belə buyurur: "Evlərə girdiginiz zaman, Allah tərəfindən bərəkətli

(xeyr kaynagı) və çox gözəl bir həyata dilegi olaraq özünüzə

(ev xalqına) salam verin." (Nur, 61) "Ey inananlar! Öz evlərinizdən

başqa evlərə, xəbər verib (geldiginizi fərq etdirib) icazə

al/götürmədən və ev xalqına salam vermədən girməyin. Bu, sizin üçün

daha yaxşıdır; hərhalda (bunu) düşünüb anlarsınız." (Nur, 27)

Uca Allah, elçisini də möminlərin əfəndisi olduğu halda, möminlərə

salam vermə istiqamətində öyrətmiş və belə buyurmuşdur: "Ayələrimizə

inananlar sənə geldiginde, onlara da ki: Sizə salam

olsun. Rəbbiniz rəhmət etməyi öz üzərinə yazmışdır (lazımlı

etmişdir)." (Ən'am, 54) Yenə elçisinə, möminlərdən başqasına da salam

verməyi əmr etmişdir: "Artıq sən onlardan üz çevir və 'Sizə

salam olsun' da. Yaxında biləcəklər." (Zuxruf, 89)

Qarşılaşmalarda salam vermə ənənəs(n)i, cahiliyyə Ərəbləri arasında

olduqca məşhur idi. Cahiliyyə dövründən qalma şeir və nəsr

kimi sənədlər bunun konkret dəlilləridir. Dil-ül Ərəb adlı lüğət kitabında

mövzuyla əlaqədar olaraq belə deyilir: "Cahiliyyə dövründə

Ərəblərin salamlaşmaları belə idi: Biri yoldaşıyla qarşılaşınca

54 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ona, 'Enim saba-hen=iyi səhərlər' və 'abeyt-el la'n=cenabınızda

lənəti tələb edən bir vəziyyət olmasın' dərdi/deyərdi. Bir də 'salamın

əleykum' deyərdilər. Bu son cümlə, barışma işarəsiidi; aramızda döyüş

yox mənasını ifadə edərdi. Sonra uca Allah Islam dinini göndərdi

və qarşılaşmalarda 'salamla kifayətlənilməsi nəzərdə tutuldu. Bu salamlaşma

şəklini yaymaları əmr edildi." [Dil-ul Ərəbdən

al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.]

Bu qədəri var ki, uca Allah Quranda çox dəfə Hz. Ibrahimin

(a. a) hekayəsi daxilində də bu ifadəni köçürər. Bu da eynilə həcc vs.

kimi, "salam"ın da cahiliyyə Ərəbləri arasında yaşayan, Ibrahimin

tövhid əsaslı dininin bir qalığı olduğuna bağlı bir dəlildir. Uca

Allah Hz. Ibrahimin, atasıyla bir dialoqunda belə dediyini köçürər.

"Sənə salam olsun, dedi, sənin üçün Rəbbimdən magfiret dileyecegim."

(Məryəm, 47) "And olsun ki elçilərimiz (mələklər), Ibrahimə

müjdə gətirdilər və 'Salam (sənə)!' dedilər, o '(Sizə də)

salam' dedi." (Hud, 69) Bu hekayə, Quranda bir neçə dəfə izah edilmişdir.

Bunu uca Allah, özü üçün də bir salamlaşma ifadəsi olaraq

bir neçə yerdə istifadə etmiş və belə buyurmuşdur: "Aləmlər içində

Nuha salam olsun." (Saffat, 79) "Ibrahimə salam olsun." (Saffat,

109) "Musa və Haruna salam olsun." (Saffat, 120) "Ilyasa salam

olsun." (Saffat, 130) "(Göndərilən bütün) peyğəmbərlərə salam olsun."

(Saffat, 181)

Uca Allah bunun, eyni zamanda gözdə mələklərinin də salamlaşma

vasitəs(n)i olduğunu ifadə etmişdir: "Mələklər, tərtəmiz olaraq canlarını

aldıgı kəslərə; 'Sizə salam olsun' deyərlər." (Nəhl, 32) "Mələklər

də hər qapıdan yanlarına çatarlar; 'Səbr etmənizə qarşılıq

sizə salam olsun.' deyərlər." (Rə'd, 23-24) Yenə bunun, cənnət xalqının

də salamlaşma vasitəs(n)i olduğunu bildirər: "Oradakı dirlik xahişləri

'salamdır." (Yunus, 10) "Orada nə boş bir söz və nə də günaha soxan

bir söz eşidərlər. Duy/eşitdikləri söz, tək 'salam, salamdır." (Nəhayət,

25-26)

Nisa Surəsi 85-91 ....................................................... 55

AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Sizə bir salam verildigi zaman..."

ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: Əli b. Ibrahim öz təfsirində

[yəni Təfsir-ul Qummuda] Imam Mis (ə.s) və Imam Sadiqdən (ə.s)

belə rəvayət edər: "Ayədə keçən 'tahiyyat' sözüylə, salam və

digər yaxşılıqlar nəzərdə tutulmuşdur." [c. 2, s. 85, Tahran nəşr/təzyiqi]

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Tündünüdən belə rəvayət

edər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Salam vermək istəyə bağlıdır;

amma salamı al/götürmək fərzdir, zəruridir." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 644,

h: 1]

Yenə eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Cərrah əl-

Medasınıdan, o da Imam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Kiçik

böyüyə, gedən oturana, az olanlar çox olanlara salam verərlər."

[Üsulu Kafi, c. 2, s. 646, h: 1]

Eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Üyeyne1 b.

Mus'ab'ın Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət etdiyini köçürər:

"Az sayda olan çox sayda olanlara əvvəlcə salam verərlər. Atlılar

piyadalara, qatıra minənlər eşşəyə minənlərə , ata minənlər qatıra minənlərə

salam verərlər." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 646, h: 2]

Eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Ibni Bükeyirdən, o

də bəzi yoldaşlarından, o da Imam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət

edər: Imamı belə deyərkən duy/eşitdim: "Atlı olan gedənə, gedən

oturana salam verər. Iki birlik qarşılaşdığında ədədləri az olanlar,

ədədləri çox olanlara salam verərlər. Bir adam bir birliklə qarşılaşdığında

o bir adam birliyə salam verər." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 647, h: 3]

Mən deyərəm ki: Buna yaxın bir hədis, et-Dürr-ül Mensur təfsirində

Beyhakidən, o da Zeyd b. Eslemdən, o da Hz. Peyğəmbərdən

(s. a. a) rəvayət edilmişdir.

Yenə əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Imam

Saydıqdan (ə.s) belə rəvayət edər: "Bir birlik bir başqa birliyə

1- Bir başqa nushaya görə də Anbese b. Mus'ab keçər.

56 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

uğradığında, bir adamın onlar adına qarşı tərəfə salam verməsi kifayətdir.

Yenə bir adam bir birliyə salam verdiyində, onların içindən

bir adamın onlar adına salamı al/götürməsi kifayətdir." [Üsulu Kafi, c. 2,

s. 647, h: 1]

et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Məhəmməd

b. Müslimdən belə rəvayət edər: "Imam Misin (ə.s) yanına

getdiyim bir sırada onu namaz qılarkən tapdım. Əssələmi əleykə

(salam üzərinə olsun), dedim. O da, əssələmi əleykə, dedi. Sonra,

necə səhərlədin? deyə soruşdum. Mənə cavab vermədi. Namazı tamamlayınca,

'Bir insan namazdaykən salam ala bilərmi?' deyə soruşdum.

Bəli, verilən salama bənzəriylə cavab verər, dedi." [c. 2, s. 329,

h: 1349]

Eyni əsərdə, müəllif öz isnadıyla Mənsur b. Həzmdən, o da

Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Sən namazdaykən

biri sənə salam versə, gizlicə onun salamını al/götürərsən." [c. 2, s. 332,

h: 1366]

Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət

zənciriylə Mes'ade b. Sədəqədən, o da Imam Cəfər b. Məhəmməddən

(ə.s), o da atasından [yəni Imam Məhəmməd Mis'-

dan] (ə.s) belə rəvayət edər: "Yəhudilərə, Xristianlara,

Atəşpərəstlərə, bütpərəstlərə, içki məclisində oturanlara, şahmat və

tovla oynayanlara, qadın kimi davranan kişilərə, iffətli qadınlara

böhtan atan şairlərə salam verməyin. Namaz qılan kimsəyə də salam

verməyin. Namaz qılan kimsə, salama qarşılıq verə bilməz. Çünki

salam vermək istəyə bağlı; lakin salam al/götürmək, qarşılığını vermək

fərzdir. Faiz yeyənə, tualetdəki kimsəyə, hamamda yuyunana

və günahkarlığını ifşa edən fasiq insana da salam verməyin." [c. 1,

s. 368]

Mən deyərəm ki: Yuxarıda təqdim etdiyimiz mənas(n)ı ehtiva edən bir çox rəvayət

vardır. Daha əvvəl edilən şərhlər də göz qarşısında saxlanılsa,

bu rəvayətlərin mənaları daha asan qavrana bilər. Çünki

salam, barışı yaymağı, qarşılaşan tərəflər arasında bərabərlik

və bərabərlik əsasına söykənən olaraq böyüklənmə və xor görməyə qarşı

Nisa Surəsi 85-91 ............................................................. 57

təhlükəsizliyi yaymağı ifadə edən bir sözdür.

Rəvayətlərdə işarə edildiyi üzrə böyüyün kiçiyə, az olanların

çox olanlara, bir adamın birliyə salam verməsi, bərabərliyi pozuntu edici

bir vəziyyət deyil. Bunun təməlində haqqların güdülməsi yatar.

Çünki Islam, mənsublarına haqqları tapdalamağı, fəzilətləri

görməzlikdən gəlməyi, üstünlükləri göz ardı etməyi əmr etməz. Tərsinə,

fəzilət sahibi olmayan kimsəyə fəzilət və haqq sahibi olan

kimsənin fəzilətini və haqqını güdməsini əmr edər. Kənar yandan

fəzilət sahibinin özünü bəyənməsini, başqalarına qarşı böyüklük

kompleksinə qapılmasını, insanlar üzərində haqsız tasallut qurmasını,

beləcə ictimai tarazlıqları pozmasını da qadağan edər.

Bəzi qruplara istiqamətli salam vermə qadağanı isə, onları dost əldə etmə,

onlara meyl göstərmə qadağanının bir detalı xüsusiyyətindədir.

Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Yəhudiləri və Xristianları

dostlar əldə etməyin." (Maidə, 51) "Mənim də düşmənim, sizin

də düşməniniz olanları dostlar əldə etməyin." (Mumtəhinə, 1) "Zülm edənlərə

meyl etməyin." (Hud, 113) Bununla əlaqədar çox sayda ayə nümunə

göstərilə bilər.

Bəli kimi vəziyyətlərdə, məsələn dini təbliğ və haqq mesajını eşitdirmə

məqsədiylə zalımlara yaxınlaşma məsləhəti, tam bir ünsiyet

meydana gəlsin və arada qaynaşma olsun deyə onlara salam verməyi

tələb edə bilər. Necə ki uca Allah, Peyğəmbərə (s. a. a) belə

xitab etmişdir: "Artıq sən onlardan üz çevir və 'Sizə salam olsun!'

də." (Zuxruf, 89) Bir ayədə də möminlər bu şəkildə xarakterizə edilirlər:

"Məlumatsızlar (özünü bilməz kəslər) söz attıgında, 'salam'

deyərlər." (Furqan, 63)

Tefsir-us-Safidə belə rəvayət edilər: "Adamın biri Peyğəmbər

əfəndimizə (s. a. a) 'əssələmi əleykə' [salam üzərinə olsun] deyə

salam verdi. O da 'və aleyk-es salam və rahmetullah' [və sənin üzərinə

olsun salam və Allahın rəhməti] deyə cavab verdi. Bir başqası

ona, 'əssələmi əleykə və rahmetullah' deyə salam verdi. O da

'və aleykesselam və rahmətullahi və berekatuh' [və sənin üzərinə

olsun salam və Allahın rəhməti] deyə cavab verdi. Sonra bir baş-

58 ................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ka adam, 'əssələmi aley-ke və rahmətullahi və berakatuh' deyə

salam verdi. O da 'və əleykə' [və sənin üzərinə də olsun] qarşılığını

verdi. Bunun üzərinə adam, 'Mənə əskik cavab verdin. Harada

qaldı Allahın, 'Sizə bir salam verildigi zaman, ondan daha gözəli

ilə salam verin...' sözünün gərəyi?!' Peyğəmbərimiz (s. a. a) isə ona,

'Sən mənə söyləyəcək bir fəzilət buraxmadın, mən də eynisini sənə

qaytardım.' deyə qarşılığını verdi."

Mən deyərəm ki: Buna bənzər bir hədis, et-Dürr-ül Mensurda

Müs-ned-i Əhməddən "zühd" hissəsində, Ibni Cərirdən, Ibni

Münzirdən, Ibni Əbi Xatəmdən, Taberanidən, Ibni

Mürdeveyhdən hasen bir rəvayət zənciriylə Selmanı Farasısıdan rəvayət

edilmişdir. [c. 2, s. 188]

el-Kafidə Imam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Əməril

Möminin Hz. Əli (ə.s) bir birliyə uğradı, onlara salam verdi.

Onlar da, 'aleykessələm və rahmətullahi və berekatuhu və

mağfiretuhu və rıdvanuh' [salam, Allahın rəhməti, bərəkəti, bağışlamas(n)ı

və məmnuniyyəti üzərinə olsun] dedilər. Bunları duy/eşidən Əmr-ül

Möminin (ə.s) onlara belə buyurdu: Bizim haqqımızda, mələklərin

atamız Ibrahimə dediyindən çoxunu söyləməyin. Onlar, Ibrahimə

yalnız bunları demişlər idi: Allahın rəhməti və bərəkəti üzərinizə

olsun ey Ehlibeyt!" [Üsulu Kafi, c. 2, s. 646, h: 13]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdə əskiksiz salam vermə sünnəsinin,

yəni "əssələmi əleykə və rahmətullahi və berekatuhu" sözünün,

Hz. Ibrahimin (ə.s) hanif [tövhid əsaslı] dinindən qalma bir ənənə

olduğuna işarə edilir. Yenə bununla daha əvvəl, "salam" sözünü

söyləyərək salamlaşma, hanif dinin bir ənənəsidir, şəklindəki qiymətləndirməmiz

də gücləndirilir.

Eyni əsərdə, Imam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər:

"Salamın kamil olması, mükim olan insanla musafaha etmək

[qucaqlaşmaq], yolçu ilə də qucaqlaşmaqla olar." [Üsulu Kafi, c. 2,

s. 646, h: 14]

əl-Hisal adlı əsərdə, Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Aranızda

biri asqırdığı zaman ona, 'Yərhamukəllah' [Allah sənə

Nisa Surəsi 85-91 .................................................................... 59

rəhmət etsin] dəyin. O da sizə, 'Yağfirullahu lekum və

yerhamukum' [Allah sizi bağışlasın və sizə rəhmət etsin] desin.

Çünki uca Allah, 'Sizə bir salam verildigi zaman, ondan daha

gözəli ilə salam verin.' buyurmuşdur." [s. 127]

əl-Menakıb adlı əsərdə belə bir hadisə izah edilər: "Imam Həsənin

(ə.s) nökərlərindən biri ona bir dəstə reyhan çiçəyi gətirdi. Imam

ona, səni Allah rizası üçün azat edirəm, buyurdu. Orada ol/tapılanlar

bunun səbəbini soruşduqda belə dedi: Allah bizi (kitabında) öyrədib

ədəbləndirərək, 'Sizə bir salam verildigi zaman, ondan daha gözəli

ilə salam verin.' buyurmuşdur. Onun gətirdiyindən daha gözəli,

onun azat edilməsidir." [c. 4, s. 18]

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi bu rəvayətlər, ayədə işarə edilən

salamlaşma faktına ümumilik qazandırırlar.

Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Sizə nə oldu da münafiqlər haqqında

iki qrupa ayrıldınız?!..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir:

"Bu ayənin kimlər haqqında endiyi barəsində ixtilaf vardır. Bəziləri

demişlər ki: Bu ayə, Məkkədən Mədinəyə gələn bir birlik

haqqında enmişdir. Bunlar Müsəlmanlara qarşı Islama girdiklərini

göstərmişlər idi. Sonra Mədinədən xoşlanmadıqları, havasını

sihhatlerine uyğun tapmadıqları üçün yenidən Məkkəyə dönmüş və

şirk inancına bağlı olduqlarını göstərmişlər idi. Sonra bunlar müşriklərə

aid ticarət mallarıyla Ye-mameyə səfər etdiklərində,

Müsəlmanlar onlara bir basqın təşkil etmək istədilər. Lakin onlarla

əlaqədar olaraq aralarında ixtilaf çıxdı. Bəziləri, 'Bunu etməyək, onlar

mömindirlər.' deyərkən bəziləri, 'Onlar müşrikdirlər.' dedi. Bunun

üzərinə yuxarıdakı ayə endi. Bu rəvayət, Imam Misdən (ə.s) də

köçürülmüşdür."

Təfsir-ul Qummuda, "Onlar, sizin də özləri kimi inkar etmənizi

istədilər..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Bu ayə, Bərabər/yoldaşca

və Damreoğulları haqqında enmişdir. Bunlar iki ayrı qəbilə idilər.

Onlarla əlaqədar olaraq belə bir xəbər izah edilər: Rəsulullah (s. a. a)

Hudeybiye səfərinə çıxarkən onların yurdlarının yaxınından keçdi.

Rəsulullah (s. a. a) bundan əvvəl Damreoğulları ilə hücum etməzlik an-

60 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

laşması imzalamışdı, onlarla razılaşmışdı. Səhabələr dedilər ki: 'Ya

Rəsulullah, bunlar Damara-oğullarıdır. Bu anda onlara yaxın bir yerdə

ol/tapılırıq. Qorxarıq ki, bizim Mədinədən çıxdığımızı duy/eşitdiklərində

oraya hücum etsinlər və ya Qureyş müşriklərinə arxa çıxsınlar.

İndi onlara görünsək olmazmı?' Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki:

"Xeyr! Onlar Ərəblər içində ana-ba-baya qarşı ən yaxşı davranan, ən/en

çox qohumluq bağlarını güdən və ən çox razılaşmalara bağlı qalan

kəslərdir."

"Bərabər/yoldaşca qəbiləsinin yurdu, Damreoğullarının yurduna yaxın idi/şikayətləndi.

Bunlar Kinanə qəbiləsinin bir oymağını meydana gətirirdilər. Bərabər/yoldaşca ilə

Damara-oğulları arasında ittifaq, bir-birini güdmə və əmən vermə

əsaslı bir andlaşma vardı. Iþte Rəsulullahın (s. a. a) səfərə çıxdığı o

dövrdə, Bərabər/yoldaşca oymağının yurdunda qıtlıq və quraqlıq hökm sürərkən,

Damreoğullarının yurdunda bolluq və ucuzluq vardı, yerləri

məhsuldar idi. Buna görə Bərabər/yoldaşca qəbiləsi, Damreoğullarının yurduna

doğru hərəkətə keçdi."

"Rəsulullah (s. a. a) onların Damreoğullarının yurduna getdiklərini

xəbər alınca, Bərabər/yoldaşca üzərinə hərəkət etmək üçün hazırlıq etdi.

Özüylə Damreoğulları arasındakı hücum etməzlik andlaşmasına

söykən/dözərək Bərabər/yoldaşca ilə döyüşəcəkdi. Bunun üzərinə uca Allah bu ayəs(n)i

endirdi: "Onlar sizin də özləri kimi inkar etmənizi istədilər ki,

onlarla bərabər olasınız. Onun üçün Allah yolunda köç etmədikcə, onlardan

heç birini dost əldə etməyin. Eger üz çevirsələr, onları tutun,

buldugunuz yerdə öldürün; onlardan dost və köməkçi əldə etməyin."

"Sonra Bərabər/yoldaşca oymağını bu ümumiləşdirmənin xaricində tutaraq belə

buyurdu: Ancaq sizinlə özləri arasında andlaşma olan bir

cəmiyyətə sıgınanlar yaxud sizinlə və ya öz cəmiyyətləriylə döyüşməkdən

ürəkləri sıxılaraq sizə gələnlər, (bu hökmdən) müstəsnadır.

Allah diləsəydi, onları sizə müsəllət edərdi də sizinlə döyüşərdilər.

Artıq onlar, sizdən uzaq dayanıb da sizinlə döyüşməzlər və

sizə barış təklif etsələr, (bu vəziyyətdə) Allah sizə, onların əleyhində

bir yola girmə haqqı (döyüş icazəs(n)i) verməmişdir."

Nisa Surəsi 85-91 .................................................................. 61

"Bərabər/yoldaşca oymağının yaşadığı yerlər/yeyərlər Bəydə, Hill və Mustebah idi. Bu

yerlər/yeyərlər Rəsulullahın (s. a. a) qərargahına yaxın idi/şikayətləndi. Buna görə Rəsulullahın

(s. a. a), üzərlərinə əsgər sövq etməsindən qorxdular.

Rəsulullah (s. a. a) da onlardan yana narahatlıq içində idi, onlar tərəfindən

bir hücumun gəlməsindən qorxurdu. O, bu düşüncələr içindəykən

Bərabər/yoldaşca oymağı rəisləri Məsud b. Rüceyle başçılığında

çıxıb gəldi. Bunlar yeddi yüz/üz adam idilər və Sal' dərəsinə yerləşdilər. Bu

hadisə, Hicrətin altıncı ilinin rebiu'l əvvəl ayında reallaşdı.

Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) Üseyid b. Husaynı çağıraraq ona belə

dedi: Dostlarından bir neçə adamla get, Bərabər/yoldaşcanın niyə/səbəb bizim tərəfimizə

gəldiyini öyrən."

"Üseyid üç dostuyla birlikdə onların ol/tapıldığı yerə getdi və 'Nə üçün

gəldiniz?' deyə soruşdu. Bərabər/yoldaşca qəbiləsinin rəisi Məsud b. Rüceyle

ayağa qalxdı və Üseyid ilə yoldaşlarına salam verdi. Sonra belə

dedi: 'Biz, Məhəmmədlə düşmənliyi tərk edib, razılaşıb sülh etmək

(hücum etməzlik razılaşması imzalamaq) üçün gəldik.' Üseyid

Rəsulullahın (s. a. a) yanına gəldi və vəziyyəti ona xəbər verdi.

Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: Bunlar mənim özlərinə hücum edəcəyə(i)mdən

qorxdular. Buna görə mənimlə özləri arasında bir barış

andlaşmasının olmasını istədilər."

"Sonra Rəsulullah onlara özü getmədən on dəvə yükü xurma

göndərdi və belə buyurdu: 'Ihtiyaç duyul/eşidildiyi anda hədiyyə

göndərmək, nə gözəl bir davranışdır.' Ardından özü onların ol/tapıldığı

yerə gedərək belə buyurdu: 'Ey Bərabər/yoldaşca birliyi, nə üçün bura

gəldiniz?' Dedilər ki: Bizim yurdumuz sənə yaxın bir yerdədir.

Qövmümüz içində bizdən ədəd tərəfindən daha az olan bir başqa oymaq yoxdur.

Bizə yaxın bir yerdə ol/tapılmağından ötəri səninlə döyüşmə narahatlığı

canımızı sıx idi. Bunun yanında ədəd tərəfindən az olduğumuz üçün

qövmümüzlə də döyüşmək istəmədik. Belə bir ehtimalın varlığı bizə

çətinlik verdi. Bunun üzərinə sizinlə hücum etməzlik razılaşması imzalamaq

üzrə gəldik."

Rəsulullah (s. a. a) onların bu təklifini qəbul etdi, onlarla

hücum etməzlik razılaşması imzaladı. O gün orada qaldılar, sonra yurd-

62 ................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

larına döndülər. Iþte onlar haqqında bu ayə endi: Ancaq sizinlə

özləri arasında andlaşma olan bir cəmiyyətə sıgınanlar yaxud

sizinlə və ya öz cəmiyyətləriylə döyüşməkdən ürəkləri sıxılaraq

sizə gələnlər, (bu hökmdən) müstəsnadır... Allah sizə, onların

əleyhində bir yola girmə haqqı (döyüş icazəs(n)i) verməmişdir."

[c. 1, s. 145]

əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Fadl Ebi'l

Abbasdan, o da Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s), "yaxud sizinlə və ya

öz cəmiyyətləriylə döyüşməkdən ürəkləri sıxılaraq sizə gələnlər,

(bu hökmdən) müstəsnadır." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət

edər: Bu ayə Medlecoğulları haqqında endi. Onlar Rəsulullahın

(s. a. a) yanına gəlmiş və belə demişlər idi: "Sənin Allah tərəfindən

gələn bir elçi olduğuna şahidlik etmək içimizə sinmiyor. Bu səbəbdən

sizinlə birlikdə deyilik. Amma sizə qarşı qövmümüzün də yanında yer/yeyər

al/götürmərik."

Ravi deyər ki: Imama soruşdum, "Yaxşı Rəsulullah (s. a. a) onlara nə

etdi?" Buyurdu ki: "Rəsulullah Ərəblərin işini bitirənə qədər onları

öz hallarına buraxdı, onlarla sülh etdi. Sonra onları Islama

dəvət edəcəkdi. Onlar əgər bu çağırışı qəbul etsələr, etibarda olacaqlar;

yox əgər qəbul etməzlərsə, onlarla döyüşəcəkdi." [Ravzat-ul

Kafi, c. 8, s. 327]

Təfsir-ul Ayyaşi 'də Seyf b. Umeyredən belə rəvayət edilər: Imam

Cəfər Sadiqdən (ə.s), "yaxud sizinlə və ya öz cəmiyyətləriylə

döyüşməkdən ürəkləri sıxılaraq sizə gələnlər, (bu hökmdən)

müstəsnadır. Allah diləsəydi, onları sizə müsəllət edərdi də sizinlə

döyüşərdilər." ayəsini soruşdum. Mənə bu cavabı verdi: "Atam bu

ayənin Medlecoğulları haqqında endiyini söyləyirdi. Bunlar tərəfsiz

qalmışlar idi. Peyğəmbərimizlə (s. a. a) döyüşmədikləri kimi, öz

qövmlərinin də yanında iştirak etməmişlər idi." Dedim ki: "Yaxşı onlara

nə edildi?" Buyurdu ki: "Hz. Peyğəmbər (s. a. a) düşmənlərinin işini

bitirənə qədər onlarla döyüşmədi. Sonra onlara da digər birliklərə

qarşı sərgilədiyi rəftarı tətbiq etdi." Ardından belə buyurdu:

"Ayədə keçən 'hasiret suduruhum' ifadəsi, sinələrinin daralması,

Nisa Surəsi 85-91 .................................................................. 63

ürəklərin sıxılması deməkdir." [c. 1, s. 262, h: 216]

Mecma-ul Bəyan təfsirində belə deyilir: "Imam Misdən

(ə.s) rəvayət edilən budur ki, o həzrət belə buyurdu: 'sizinlə özləri

arasında andlaşma olan bir cəmiyyət' ifadəsində Aypara b.

Uveymir Süleminin qəbiləsi nəzərdə tutulmuşdur. Aypara, qəbiləsi adına

Peyğəmbərimiz (s. a. a) ilə hücum etməzlik razılaşması imzalamışdı. Andlaşmada

bu ifadə istifadə edilmişdi: 'Ey Məhəmməd, bizə gələn bir

kimsəni qorxutmayacağıq. Sən də sənə gələn birini qorxutmayacaqsan.'

Bunun üzərinə uca Allah, Peyğəmbərimizi özüylə razılaşma

edən bir kimsəyə qarşı hərəkətə keçməsini qadağan etdi."

Mən deyərəm ki: Bu və buna yaxın mənalar ehtiva edən rəvayətlər, et-

Dürr-ül Mensur təfsirində müxtəlif kanallardan Ibni Abbasdan və

başqalarından köçürülmüşdür.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Əbu Davudun Nasih adlı əsərindən,

Ibni Münzirdən, Ibni Əbi Xatəmdən, Nuhhasdan və

Beyhakinin Süneninden, Ibni Abbasın; "Ancaq sizinlə özləri

arasında andlaşma olan bir cəmiyyətə sıgınanlar (bu hökmdən)

müstəsnadır..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə dediyi rəvayət edilər:

"Bu ayəs(n)i, Tövbə surəsindəki bu ayə neshetmiştir: "Haram aylar

çıxınca, müşrikləri buldugunuz yerdə öldürün." (Tövbə, 5)

3333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333

7

3+

33333333333333333333336964..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Nisa Surəsi 92-94 ................................................................65

92- Səhvən olması xaricində, bir möminin bir mömini öldürməsi

caiz deyil. Səhvən bir mömini öldürən kimsənin, mömin

bir kölə azat etməsi və ölənin ailəsinə təslim ediləcək bir diyet

verməsi lazımlıdır. Ancaq ölünün ailəsi o diyeti bağışlayarlarsa,

verməz. Əgər (səhvən öldürülən,) mömin olmaqla birlikdə sizə

düşmən olan bir birlikdən isə, mömin bir kölə azat etmək lazımdır.

Və əgər özləriylə aranızda andlaşma olan bir birlikdən

isə, ailəsinə təslim ediləcək bir diyet vermək və bir mömin köləni

azat etmək lazımdır. Buna (kölə azat etməyə) gücü çatmayan

kimsənin, Allah tərəfindən tövbəsinin qəbulu üçün iki ay arxa arxaya

oruc tutması lazımdır. Allah biləndir, hikmət sahibidir.

93- Kim bir mömini qəsdən öldürsə cəzası, içində əbədi olaraq

qalacağı cəhənnəmdir. Allah ona qəzəb etmiş, onu lənətləmiş və

onun üçün böyük bir əzab hazırlamışdır.

94- Ey inananlar! Allah yolunda döyüşə çıxdığınız zaman yaxşı araşdırın,

(möminlə kafiri bir-birindən) ayırt edin/əldə et və sizə salam verənə,

dünya həyatının keçici mənfəətinə (qənimətə) göz tikərək,

"Sən mömin deyilsən" deməyin. Çünki Allah qatında bir çox qənimətlər

vardır. Əvvəldən siz də elə idiniz (dünya həyatının keçici

mənfəətinə göz tikmişdinilik); amma Allah (sizi imana çatdırdığı üçün)

+

sizə lütf etdi. O halda araşdırıb (mömini kafirdən) ayırt etmədə

çox diqqətli olun. Şübhəsiz Allah bütün etdiklərinizdən xəbərdardır.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

"Səhvən olması xaricində, bir möminin bir mömini öldürməsi caiz

deyil." Ayənin orijinalında keçən "xəttənin" sözü, bu halıyla və

"fealın" qəlibinə uyğunlaşdırılmış "səhvin" şəkliylə doğrunun əleyhdarı

deməkdir. Burada isə, "taammüd"ün (qəsdən işləməninil) əleyhdarı olaraq

istifadə edilmişdir. Çünki dərhal sonrakı ayədə, bu ifadəylə qarşılıq

verilmişdir: "Kim bir mömini qəsdən öldürsə..."

"Bir möminin bir mömini öldürməsi caiz degildir." ifadəsindəki

mənfiləmə [ma kane=caiz deyil ifadəsi], öldürməyi tələb edici

bir ünsürü mənfiləmə məqsədinə istiqamətlidir. Yəni bir mömində,

imanın toxunulmaz sahəsinə və sərhədi içərisinə girdikdən sonra,

özü kimi bir mömini öldürməsini tələb edəcək hər hansı bir vəziyyət

mövcud olmaz, öldürmə duyğularının heç bir müxtəlifi onda

ol/tapılmaz. Ancaq səhvən öldürmə ola bilər.

Cümlədə iştirak edən istisna, muttasıl (bitişik) istisnadır. Bu səbəbdən

mənanın vurğusu bu istiqamətədir: "Bir mömin, mömin olduğunu bildiyi

halda, bir mömini mömin olduğu üçün öldürməyi istəməz." Bu

ifadə, tələb edici bir ünsürün ol/tapıldığını mənfiləmə baxımından

aşağıdakı ayələri xatırlatmaqdadır: "Allah heç bir insanla

66 ............ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

qarşılıqlı danışacaq degildir." (Şura, 51) "Bir agacını belə bitirə bilməyə

+++++++++gücünüzün yetmedigi..." (Nəml, 60) "Lakin onlar daha əvvəl yalanladıqları

şeyə heç cür inanacaq degillerdi." (Yunus, 74) Bunun

kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Ayəs(n)i kərimə bunun yanında teşrii=yasama xüsusiyyətli bir nəhyi

[yəni, qəsdən bir mömini öldürmə qadağanını] dilə gətirməyə dönük

bir kinayəli izahat tərzinə malikdir. Buna görə ayənin mənas(n)ı belə

diqqətə çarpanlaşır: Allah, bir möminin bir mömini öldürməsini heç bir

zaman mübah etmədi, əbədi olaraq da mübah etməyəcək. O, bunu

haram etmişdir. Ancaq səhvən öldürsə, o başqa. Çünki

mömin bu vəziyyətdə, əslində mömin kimsəni öldürməyi məqsəd qoymamışdır.

Bu isə möminin ya öldürməyi heç bir şəkildə məqsəd qoymamasından

ya da öldürülənin, məsələn öldürülməsi caiz bir kafir

olduğunu sandığı üçün məqsəd qoyaraq (qəsdən) onu öldürməsindən

ötəridir. Bu səbəbdən bu hadisə, haramlığın əhatəsinə girməz.

Bu ayələ əlaqədar bir qrup təfsirçinin qiymətləndirməsi isə başqa

istiqamətdədir. Bunlar, "Səhvən olması xaricində..." ifadəsindəki istisnanın

münkatı (qopuq) istisna olduğunu iddia etmiş, ardından belə

demişlər: "Səhvən olması xaricində..." ifadəsinin, gerçək bir

istisna hesab edilməməsinin səbəbinə gəlincə, bu (gerçək istisna

şəklində şərh etmək), səhvən adam öldürmənin əmr edildiyi

və ya mübah qılındığı nəticəsini doğurar. [Söz mövzusu qiymətləndirmə

bundan ibarət idi.]

Ancaq siz, bunun yalnız "səhvən öldürmə" hadisəsindəki haram-

lık vəziyyətini ortadan qaldırdığını ya da haramlıq xüsusunun

başdan etibarən söz mövzusu olmadığını göstərdiyini öyrənmiş ol/tapılırsınız.

Ayəs(n)i belə anlamanın da heç bir qorxusu yoxdur. Bu

halda doğrusu, istisnanın muttasıl yəni tamamilə bitişik olduğudur.

"Səhvən bir mömini öldürən kimsənin mömin bir kölə azat etməsi

və ölənin ailəsinə təslim ediləcək bir diyet verməsi lazımlıdır. Ancaq

ölünün ailəsi o diyeti bağışlayarlarsa, verməz." Ayədə keçən "tahrir"

sözü, köləni azad etmək mənasını verər. "Rakabe" isə, boyun

Nisa Surəsi 92-94 .......................... 67

deməkdir. Ancaq məcazi olaraq kölə kimsə mənasında istifadə edilməsi

məşhurluq qazanmışdır. "Diyet" isə cana, bir orqana və ya başqa

bir şeyə qarşılıq olaraq mal vermək deməkdir. Bu səbəbdən ifadənin

mənas(n)ı belədir: Kim bir mömini səhvən öldürsə, mömin bir

kimsəni azat etməsi və öldürülən adamın ailəsinə bir diyet ödəməsi,

diyeti onlara təslim etməsi lazımdır. Ancaq öldürülən adamın vəlilərinin

öldürən adama bunu sədəqə olaraq bağışlamaları və bağışlamaları

vəziyyətində diyet ödəmək lazım deyil.

"Əgər (səhvən öldürülən,)... sizə düşmən olan bir birlikdən isə..."

Ayənin orijinalında keçən "qana" sözünün əvəzliyi, öldürülən

möminə dönükdür. Düşmən birlikdən məqsəd də, Müsəlmanlarla

döyüş halında olan kafirlərdir. Bu səbəbdən ifadənin

mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: Əgər səhvən öldürülən adam

mömin, qövmü də möminlərlə döyüş halında olan, bu səbəbdən

möminə varis ola bilməyən kafirlər isə, yalnız kölə azat etmək

lazımdır; diyet ödəmək lazım deyil. Çünki Müsəlmanlarla döyüşən

bir kafir heç bir barədə möminin varisi ola bilməz.

"Və əgər özləriylə aranızda andlaşma olan bir birlikdən isə..."

Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, bu ifadənin orijinalında

iştirak edən "qana" hərəkətinin də əvəzliyi, öldürülən mömin adama dönükdür.

Yenə ayədə keçən "müqavilə" sözü, mütləq olaraq andlaşma

deməkdir. Tərəfdən və hər cür müqavilədən daha ümumidir. Bu

baxımdan belə bir məna çıxır qarşımıza: "Öldürülən mömin, sizinlə

özləri arasında andlaşma olan bir qövmə mənsub isə,

həm diyet ödəmək, həm də bir kölə azat etmək lazımdır." Diyetin

əvvəl zikr edilməsi, andlaşma faktının güdülməsinə vurğu etməyə

istiqamətlidir.