Nitq mədəniyyətinin əsasları

q
lar (yarpa [x]lar əvəzinə), vətə
n
dən (vətənnən 
əvəzinə) alı
r
lar (alıllar əvəzinə), qan
l
ı (qannı əvəzinə), başl
a
yır (başlıyır əvəzinə), 
alsa idi (alseydi əvəzinə ) və s.
Bir sözlə, televiziya verilişlərində (eləcə də radio verilişlərində) qüsursuz, 
təmiz, etalon səviyyəli, canlı, təbii Azərbaycan dili səslənməlidir. Lakin bu tələbə 
həmişə riayət olunmur. Məsələn, “Sizi ünsiyyətə dəvət edirik” adlı bir televiziya 
verilişində ünsiyyətin vacibliyindən dönə-dönə bəhs olunurdu. Amma çox təəssüf 
ki, verilişin iştirakçıları rusdilli idilər, azərbaycanca çətin danışırdılar. Belə veri-
lişlərə dilimizi yaxşı bilənlər, nitq qabiliyyəti olanlar cəlb edilsə, daha 
məqsədəuyğun olar. 
Ədəbi dilimizin, mədəni nitqin tənzimləyicisi, yayıcısı olan ekran nitqində 
qüsurlara yol verməmək üçün televerilişlər ciddi redaktə olunmalıdır. Verilişin 
hansı kanalda getməsindən asılı olmayaraq, orada ədəbi dilimizin qaydalarına, o 
cümlədən orfoepik normalarına ciddi bir şəkildə riayət edilməlidir. Bu nitq aydın, 
ardıcıl, düzgün, təmiz, rəvan, sadə, təsirli olmalıdır ki, geniş ünsiyyətə lazımi 
səviyyədə xidmət edə bilsin.
 
 
 
 
 

---

119 
V F Ə S Ġ L 
ƏDƏBĠ DĠL, ONUN NORMALARI 
Nitq mədəniyyətinin nəzəri əsaslarından danışılarkən, adətən, ədəbi dilin 
normaları öz plana çıxır. Dildə (eləcə də nitqdə) norma tənzimləyici, nizamlayıcı 
funksiyanı yerinə yetirir. Nisbi sabitliyi yaradır. Ədəbi dilin normaları mütləq 
deyil, dəyişkəndir, müəyyən tarixi şəraitdən asılı olaraq bu və ya digər dərəcədə 
dəyişikliyə uğrayır. Bu hal dilin orfoqrafik və leksik normalarında daha çox özünü 
göstərir. Orfoqrafiya qaydalarında dəfələrlə edilən dəyişikliklər, onlarla sözün 
yeni qaydalara uyğun yazılması, eləcə də dilin lüğət tərkibində bir sıra sözlərin 
ünsiyyətdən çıxması, yeni sözlərin dilə gəlməsi halları bu dəyişikliyə, 
yeniləşməyə sübutdur. 
Ədəbi dilin normaları kütləvi xarakterdədir. Yəni hamı tərəfindən 
anlaşılan, hamının dil ünsiyyəti üçün yararlıdır. “Ədəbi dilin normalaşdırılması o 
deməkdir ki, onun lüğət tərkibi ümumxalq dilinin zəngin söz xəzinəsindən seçilir, 
ayrılır, sözlərin mənası və işlənmə məqamları, tələffüz tərzi və yazılış qaydası 
müəyyən prinsiplərə tabe edilir, sözdüzəltmə ümumi ənənəvi qaydada aparılır, 
ədəbi dil dialektlərə, loru dilə, jarqonlara qarşı qoyulur” (12, 104). 
Ədəbi dilin normalarını pozanlar ictimaiyyət tərəfindən məzəmmət 
olunurlar. Fransa, Latviya və digər inkişaf etmiş ölkələrdə dil qanunlarını pozanlar 
hətta cəzalandırılır. Məhz bu normaların sayəsində nitqin bütün şəraitində - 
məişətdə, istehsalatda, ictimai-siyasi mühitdə, təhsildə və s. yerlərdə dil özünün 
müxtəlif ünsiyyət fəaliyyətini lazımi səviyyədə yerinə yetirə bilir. 
Ədəbi dilin normaları onun bütün səviyyəsini əhatə edir: 
fonetik 
normalar, leksik normalar, qrammatik normalar, orfoqrafik normalar, orfoepik 
normalar, üslub normaları.
Bu normalardan, xüsusilə dilin leksik vahidlərindən 
yerində, məqamında məqsədəuyğun istifadə edildikdə mədəni nitqə nail olmaq 
mümkündür. 
“Danışan və yazan şəxs öz fikirlərinin ifadəsində dil vasitələrindən 
məqsədəuyğun ifadə edirsə, onun nitqi aydın, dəqiq, məntiqi, təsirli, zəngin, 

---

120 
düzgün olacaqdır. Nitq fəaliyyətində dil normalarının və məqsədəuyğunluq 
normasının ittifaqı nitqdə aşağıdakı üslubi keyfiyyətləri yaradır: düzgünlük, 
dəqiqlik, aydınlıq, məntiqilik, ardıcıllıq, ifadəlilik, məqamlıq, ahəngdarlıq. Məhz 
bu keyfiyyətlərə malik olmaqla dil öz funksiyasını (anlaşma, məlumat vermək və 
təsir göstərmək) lazımi səviyyədə, üslubi meyarlara uyğun şəkildə yerinə yetirə 
bilər” (48, 167).