Nitq mədəniyyətinin əsasları

qürurum, 
Mənim ayrılığım, görüşüm də sən. 
Gecədən süzülən ağappaq 
nurum, 
Gündüzdən boylanan 
günəşim
 də sən.
(
N.X.) 
 
QayıdıĢ Ģəxs əvəzliyi
ilə ifadə olunan III növ təyini söz birləşməsində 
ikinci tərəf yiyəlik və ya adlıq halında olan şəxs əvəzliyi ilə işlənə, həm də həmin 
məzmunu tək ifadə edə bilir. 
Özünüz
söylədiniz ki, biz qohumuq, demək, qohumlar hər şeyi 
üstələmişlər 
(M.İ.).
 
Qoymaram, hər şeyi 
özüm
 düzəldəcəyəm
(İ.Ş.). 
III növ təyini söz birləşməsində hər iki tərəfin işlənməsi, yəni birinci 
tərəfin – şəxs əvəzliyinin ixtisar olunmaması, məntiqi vurğunun tələbindən irəli 
gəlib diqqətin məhz bu istiqamətdə yönəldilməsi ilə bağlı olur.
Qoy bu sualların cavabını 
sənin anan
 versin
(Y.H.) 
 
Öz əlimlə
 inci kimi sapa düzdüm 
Aylarını, illərini əbədiyyətin. 
(S.V.) 
III növ təyini söz birləşməsində qayıdış əvəzliyi şəxs əvəzliyi ilə birlikdə 
işləndikdə, həmin əvəzlik (qayıdış əvəzliyi) üslubi effekt yaradır, özündən əvvəl 
işlənən şəxs əvəzliyini daha çox nəzərə çarpdırmağa xidmət edir. 

---

181 
Gərək işimizi elə quraq ki, 
biz özümüz
 də vaxtlı-vaxtında “təmir” olunaq
(Ə.M.). 
İnsanı başa düşəcək yeganə adam 
onun özüdür
(E.).
Şəxs əvəzliyi ikinci şəxsin təki əvəzinə cəminin işlədilməsi də üslubi 
məqsəd daşıyır. 
“Müəllim, mənim sənə böyük hörmətim var” cümləsini “Müəllim, 
mənim Sizə böyük hörmətim var” şəklində işlədilməsi üslubi tələbdən irəli gəlir. 
Fel
ilə bağlı bir sıra üslubi məqamlar da vardır ki, nitq praktikasında 
natiq bu incəliklərdən yararlanmağı bacarmalıdır. Məs.; felin zamanları 
qrammatik mənaları ilə yanaşı, bəzən üslubi məqamlara da xidmət edə bilir. Bu 
özünü bir zaman formasının başqa zaman forması yerində işlənməsi şəklində 
göstərir. Məsələn, keçmiş zamanda olmuş hal-hərəkət qeyri-qəti gələcək zamana 
məxsus forma ilə verilir. 
Bir gün kişi ova çıxar, orda at səksənər, tərlan havaya qalxar, kişinin 
ayağı üzəngidə qalar
(S.R.). Yaxud keçmiş zamandakı hal və hərəkət indiki 
zamanı formasında ifadə olunur. 
Həmin qış gecəsi Əbdül qalın yorğanının altında yatmaq istəyir, amma 
yata bilmir
(E.). 
Bəzən icrası gələcək zamanda yerinə yetiriləcək iş, hal, hərəkət indiki 
zaman forması ilə işlədilir. 
Sərvər - Və onun əvəzində qulluqçu Sənəmi alıram, yazdınmı?!
(Ü.Hacıbəyli). 
Felin şəxs şəkilçilərinin də müəyyən üslubi imkanları vardırş. Məsələn, I 
şəxsə aid hərəkət ikinci şəxsin təki formasında verilir.
Mən nə edə bilərəm, əlbəttə, daha yaxşı oxumaq üçün gərək yataqxanada 
qalasan, həm vaxtın olsun, həm də yorulmayasan
(Ş.Q.). 
Köməkçi nitq hissələrinin – qoşma, bağlayıcı, ədat və modal sözlərin 
fikirdəki incə çalarların ifadə edilməsində, ekspressivliyin yaradılmasında 
müəyyən üslubi xüsusiyyətləri vardır ki, natiqlik sənətində bunlara diqqət 
yetirilməlidir. Bu baxımdan qoşmaların müəyyən üslubi çalarlıq yaratmaq 
xüsusiyyətləri daha çox nəzərə çarpır. Ayrı-ayrı qruplar üzrə təsnif olunan 

---

182 
qoşmaların bir çoxu həmin təsnifatda nəzərdə tutulmuş mənalarla yanaşı, nitqdə 
əlavə çalarlıq da yarada bilir. Məsələn,