Nitq mədəniyyətinin əsasları

4. Qrafik prinsip
. Bu prinsipə görə dildə sözün iki tələffüz şəklindən 
daha tipik olanı – orfoqrafiyada işlədilən forması orfoepiyada əsas götürülür. 
Məs.: darvaza-dərvaza, xalça-xəlçə, pencək-pəncək, pendir-pəndir, xəmir-xamır, 
rahat-rahət, davamiyyət-dəvamiyyət, pəncərə-pencərə, qəbul-qabul, kənar-kanar 
və s. kimi sözlərin birinci tələffüz şəkli orfoepiyada düzgün sayılır. 
5. Mənbə dilin tələffüz qaydalarına əməl etmək.
Alınmaların (rus dili 
və başqa dillərdən alınan sözlərin) müəyyən bir qismi dilimizin fonetik təbiətinə 
uyğun şəkildə tələffüz olunur. Onların digər bir hissəsinin tələffüzündə isə 
alındığı dilin orfoepik normaları əsas götürülür
1
.
Tələffüzün üslubları.
Nitq ünsiyyəti onun şəraitindən asılı olaraq 
müxtəlif şəkillərdə qurulur. Nitqin şəraiti deyiləndə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: 
a)
müraciət edilən adam kimdir? (uşaq – böyük, yad – tanış, qoca – 
cavan, savadlı – savadsız və b.); 
b)
müsahibin miqdarı bir adama, iki və daha çox adama, böyük bir 
auditoriyaya müraciət olunur. 
1
Bu barədə bölmənin axırında ətraflı bəhs olunur. 

---

149 
c) danışıq harada gedir? (evdə, küçədə, sinifdə, auditoriyada, ictimai 
tədbirlərdə, rəsmi yerlərdə, radio və televiziya verilişində və s.); 
ç) söhbət nə haqdadır? (məişət, elmi, siyasi və s. mövzularda); 
d) söhbət nə məqsədlə aparılır? (sadəcə olaraq məlumat vermək, söylə-
nilən fikri sübut etmək, əsaslandırmaq, müsahibi nədənsə çəkindirmək, nəyəsə 
sövq etmək və s.).
Yuxarıda qeyd olunan şəraitdən, məqsəddən və digər amillərdən asılı 
olaraq yaranan müxtəliflik nitqin həm leksikası, həm sintaksisi, həm də 
tələffüzündə özünü göstərir. Bu baxımdan – nitqin məqsəd və şəraitinə uyğun 
gələn fonetik vasitə və imkanlarından istifadə ilə bağlı tələffüzün üslubları 
yaranır, formalaşır. Məşhur fonetisit-orfoepist R.V.Şerba, prof.Ə.Dəmirçizadə və 
prof.Ə.Əfəndizadə öz tədqiqatlarında tələffüzün üslubları haqda müxtəlif fikirlər 
söyləmiş, bölgülər irəli sürmüşlər (65, 18, 22). 
Biz tələffüzün üslublarından bəhs edərkən prof. Ə.Əfəndizadənin 
müəyyənləşdirdiyi üç üslub haqqında danışmağı lazım bildik: normativ üslub, 
kitab üslubu, adi danışıq üslubu. 
Normativ üslub.
Ədəbi tələffüz normaları əsasında yaranan üslub 
normativ üslub adlanır. Əgər danışan və ya hər hansı bir mətni 
oxuyan adamdan, 
uşaqlar, gəlirlər, konsert, başlayır, işləyir 
kimi söz və qrammatik formaları ədəbi 
tələffüzə uyğun şəkildə: 
adamnan, uşaxlar, gəlillər, kansert, başlıyır, işliyir
kimi 
söylədirsə, o, normativ tələffüz üslubunda danışmış və ya oxumuş olur. Normativ 
üslub orfoepiyanın əsasını təşkil edir.
Kitab üslubu.
Bu üslubda danışanlar, oxuyanlar sözlərin yazılışını, hərf 
tərkibini əsas götürür və belə başa düşürlər ki, sözlər nə cür yazılırsa, elə də 
tələffüz olunmalıdır. Məktəblilərin, tələbələrin, radio və televiziya verilişində 
çıxış edənlərin danışığında (daha çox mətn üzrə oxusunda) yazılışı tələffüzündən 
fərqli olan sözlərin (məs.: atamdan, vətəndən, yarpaqlar, komissiya, intonasiya, 
ailə, gəlirsiniz, qanlı, növbətçi, dovğa və s.) yazıldığı kimi deyilməsi hallarına 
təsadüf olunur. Belə deyiliş ədəbi tələffüz baxımından qüsurlu sayılır, natiq bu 

---

150 
qəbildən olan, yəni orfoepiyası orfoqrafiyasından fərqlənən söz və qrammatik 
formaları ədəbi tələffüz qaydasında söyləməli və ya oxumalıdır.