Nitq məDƏNİYYƏTİNİn təDQİQİ, İNKİŞafi və

2. MƏNTIQI VURĞУ.

Məntiqi vurğunun müəyyənləşdirilməsi üçün bir sıra qaydalar (ölçülər) vardır ki, həmin qaydalara müvafiq gələn sözlər istər ayrıca götürülmüş cümlələrdə, istərsə də rabitəli mətndə həmişə məntiqi vurğu ilə tələffüz olunur. Bu qaydalar, əsasən, aşağıdakılardır:

1. Müqayisə edilən sözlər vurğulu olur. Məsələn:

Taxıl zəmiləri dəniz kimi dalğalanırdı. (M.Ə.)

Burda süd kimidir dağların qarı,

Sallanır qayadan buz salxımları.

(S.Vurğun)

Bu nümunələrdəki «taxıl», «dəniz» (birinci cümlədə), «süd» və «qar» (ikinci cümlədə) sözləri məntiqi vurğu ilə deyilir.

2. Qarşılaşdırılan zidd mənalı sözlər:

Məsələn:

Mən yaşıd qardaşam

Qocayla,

Gənclə,

Sirli bir aləməm Bütün aləmdə.

Nifrət məhəbbətlə Kədər sevinclə

Baş - başa uyuyur mənim sinəmdə. (Nəbi Xəzri)

Bu cümlələrdəki zidd mənaları ifadə edən sözlər (qocayla - gənclə, nifrət - məhəbbətlə, kədər - sevinclə) məntiqi vurğu ilə tələffüz olunur. Qarşılaşdırılan sözlər arasında müəyyən qədər fasilə edilir.

3. Cümlədə daha çox parlaqlıq, emosionallıq ifadə edən sözlər vurğulu olur.

- Bakı bizim olacaqdır. Bakı qızıl Bakı olacaqdır! (Qılman Musayev)

Göstərdiyimiz nümunədə qızıl sözü xüsusi vurğu ilə cümlədəki digər sözlərdən seçilir.

Eyni vəziyyəti cümlənin həmcins üzvləri haqqında danışarkən qeyd etmişik.

9. Nidalar müxtəlif hiss və həyəcanla bağlı olmaqla danışanın ətraf mühitə, cisim və hadisələrə olan emosional münasibətini ifadə edir. Nidalar inam, heyrət, təəccüb, şübhə, istehza, nifrət, qorxu, vahimə, dəhşət, qəzəb, kin, sevinc, mərhəmət, qəm, kədər, qüvvə və s. kimi hisi halları ifadə edə bilmək kimi keyfiyyətə yalnız о zaman tam şəkildə malik ola bilər ki, onlar qüvətli vurğu ilə deyilsin.

Ah, о doğrudanmı atacaq məni...

Yox, canım, oynatmaz sevən sevəni. (S.Vurğun)

1 Xitablar məntiqи вуrğulu olur:

Əs, ey külək, bağır, ey bərri-biйaбan, ləpələn,

Atıl cahana sən, ey эцняш,

Sən, ey günəş, yağışınы yağdır, ey bulud ağla!

Bu parçadakı eу külək, bəri-biйaman, eй ildırım, eй qünəş, ey bulud kimi müraciət birlirən ifadələr xüsusi nəzərə çarpacaq bir avazla, yüksələn səs tonu, emosional bir çalarlıqla ifadə olunur.

Məntiqi vurğulu sözü göstərmək üçün bəzən durğu işarələrindən də istifadə olunur. Məsələn:

Mən nəyəm?... Sonsuzluq, boşluq yolçusu. (S.Vurğun

Burada çox nöqtə dərin psixoloji fasiləyə işarədir, o, vurğunun emosional mənasını artırır.

Yuxarıda dediklərimizdən bu nəticəyə gəlirik ki, məntiqi vurğu tələffüzün mürəkkəb hadisələrindən biridir. Natiqlik praktikasında belə bir üslubi-fonetik imkandan düzgün istifadə olunmalıdır.