Nizami Gəncəvinin 870 illiyi ilə əlaqədar çap olunmuş yeni məqalələr

S. Paşayev. Nizami və folklor. “Bilik”, Bakı, 1976.

Nizami və xalq əfsanələri. Gənclik, Bakı, 1983.

Gəncə torpağının Nizami möcüzəsi
Gəncə torpağı, onun dağları, çayları birdən-birə təlatümə gəldi. Gözlənilməz bir tufan qopdu. Gecənin qoynunda şimşəklər çaxdı. Dağlar paralandı, torpaq aralandı, aləm yenidən sıralandı. 1139-cu ildən başlayaraq torpaq sakitlik bilmədi. Dəhşətli illər bir-birini əvəz etdi. Bu dəhşətli anlar 1141-ci ilə qədər davam etdi. Gəncənin Şah oğlu Kəpəz, dağlar qızı Göy-göl dünyaya gəldi. Lakin, Gəncə torpağı sakitləşmirdi. Sanki bu torpaq hamilə bir anaydı. Elə bil dünyaya möcüzə bir oğul gətirəcəyini qabaqcadan xəbər verirdi. Ülkər daha ucalara qalxmışdı. Üfüqlər lalələnmişdi, lacivət göylər gözəlliyi ilə insanın üzünə nur yağdırırdı. Belə olanda deyirlər ki, bu torpağa boz atlı, yaşıl donlu Xızır gələcək. Bəli, bu gecə Xızıra bərabər olan İlyas adlı bir övlad dünyaya gəldi. Bu Gəncənin möcüzəsi idi. Gələcəkdə dünya şöhrəti qazanacaq, bugün adı İlyas olan, sabah dünyada Nizami adı ilə şöhrətlənəcək bir övlad dünyaya gəlmişdi.

Nizami Gəncəvinin (İlyas Yusif oğlunun) sağlığında, hətta, ondan sonra da onun tərcümeyi-halı, əsərlərinin qaynaqları öyrənilməmişdir.

Bir çox Avropa alimləri, eləcə də, İran alimlərindən Səid Nəfisi, Vahid Dəstigirdi, rus alimlərindən Bertels, Krımski, Belyayev, Azərbaycan alimlərindən akademik Həmid Araslı, prof. Mübariz Əlizadə, prof. Mikayıl Rəfili, prof. Rüstəm Əliyev, prof. Xəlil Yusifli, filologiya elmləri doktoru Azadə Rüstəmzadə və başqaları Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinin köməyi ilə onun tərcümeyi-halının və əsərlərindəki maddeyi-tarixlərə söykənərək “Sirlər xəzinəsi”nin, “Xosrov və Şirin”in, “Leyli və Məcnun”un, “Yeddi Gözəl”in, “İsgəndərnamə”nin (“Şərəfnamə” və “İqbalnamə” hissələrinin) yaranma tarixini, hansı hökmdarlara ithaf olunduğunu müəyyənləşdirmişlər. Bundan əlavə, Nizaminin Şərq ədəbiyyatından öyrəndiyi mənbələri aşkara çıxartmışlar.

Lakin, Nizaminin dünyaya gəldiyi, pərvəriş tapıb böyüdüyü Gəncə mühiti ilə bağlı, ümumiyyətlə, Azərbaycan torpağı ilə bağlı əsaslı tədqiqat aparılmamışdır. Akademik H.Araslı Nizaminin həyatından bəhs edən “Şairin həyatı” adlı elmi oçerk yazmışdır. Bu baxımdan xalq şairi Rəsul Rzanın “Alagöz” hekayəsi də bədii cəhətdən qüdrətli sənət əsəridir.

Nizami və Azərbaycan folkloru əsaslı şəkildə öyrənilməmişdir. Doğrudur, Həmid.Araslı, Məmməd Ələkbərov, Əhliman Axundov Nizami və xalq yaradıcılığı mövzusunda məqalələr nəşr etdirmişlər. Onlar xalqdan heç nə toplamamışlar. Nizaminin əsərlərində olan folklor nümunələrini seçib məqalələr yazmışlar. Təkcə 1941-ci ildə Məmmədhüseyn Təhmasib və Çimnaz Aslanova “Nizaminin el variantları” kitabında Nizami mövzuları ilə səsləşən (nağılları, rəvayətləri) xalqdan toplayıb həmin kitaba daxil etmişlər. Nizaminin folklor qaynaqlarını, Nizami və xalq əfsanələri mövzularını toplamaq, nəşr etdirmək və tədqiq etmək mənim taleyimə yazılmışdır. Bizim 1976-cı ildə nəşr etdirdiyimiz “Nizami və folklor” adlı əsərdə ilk dəfə olaraq Nizaminin həyatı əfsanələrlə bağlı tədqiqata cəlb edilmişdir. “Nizami və folklor” əsəri çapdan çıxan kimi Azərbaycan mətbuatında dəyərli fikirlər söylənmişdir.

Fəlsəfə elmləri namizədi Tofiq Əkbərov, filologiya elmləri namizədi Bəhlul Abdullayev, folklorşünas Məmməd Elli, prof. Vilayət Quliyev, “Ədədiyyat və İncəsənət” qəzetində, “Nizami və folklor” kitabının redaktoru, prof Xəlil Yusifov “Kirovabad kommunisti” qəzetində dəyərli məqalələrlə çıxış etdilər. Yazıların ardı-arası kəsilmirdi.

Araşdırıcı Həsənxan Təhməzov “Yaşayan əfsanələr”, filologiya elmlər namizədi Tofiq Abbasov “Həyat nəfəsli əfsanələr”, filologiya elmləri namizədi Maqbet Əhmədov “Əfsanələrin tədqiqi” və digər başlıqlar altında öz fikirlərini ifadə etdilər. Moskvada Şərqşünaslıq İnstitutu Sədnik Paşayevin “Nizami və xalq rəvayətləri” adlı elmi əsərini nəşr etdirdi. (rus dilində) Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, həmin əsər Berlin şəhərindəki Nizami Mədəniyyət İnstitutunda ingilis dilinə tərcümə edilib, nəşr etdirilmişdir.

“Nizami və folklor”[1] əsəri “Yejeqodnik”də (Velikaya Sovetiskaya Ensiklopediyada) təmsil olunmuşdur. “Nizami və folklor” əsərinin ən əhəmiyyətli cəhətlərindən biri o idi ki, Nizaminin həyatı ilə bağlı əfsanələr bu kitabda özünə yer almışdır

Bizim folklor aləmində əfsanələr haqqında təsdiq olunmuş bir mülahizəmiz vardır:

Əfsanə tarix deyil, lakin əfsanə tarixsiz də deyil. Əfsanədə tarixin özü, izi və ya hər hansı bir əlaməti yaşayır.

Nizami Gəncə torpağının bağrından qopmuş, dünyaya gəldiyi gündən ondan ayrılmamış, Gəncənin cazibə qüvvəsi Nizamini həmişə özünə çəkmişdir.

Qaxdakı Qum qalasında Qızıl Arslanla Nizaminin görüşü, Nizamiyə bağışlanan Həmdünyan adlı kəndin də həmin qalaya yaxın bir ərazidə olduğunu da xəyala gətirir. Bəzi nizamişünasların Həmdunyan kəndinin Naxçıvanda, Gəncə ətrafında ki, Həmənli kəndində və ona yaxın ərazilərdə göstərmələri ağılabatan deyildir. Ona görə ki, Nizami ona bağışlanan kəndin torpaqlarını Abxazların əkib-becərdiyini, onun məhsulu ilə öz dolanışıqlarını davam etdirdiklərini qeyd edir.

Nizami açıqca yazır: “Əkir yarılığa onu abxazlar”. ( [3]. Nizami. “Xosrov və Şirin”, Bakı, 1962, səh. 315.)

Məlumdur ki, Nizamişünasların qeyd etdikləri Naxçıvandakı ərazi ilə və Gəncə yaxınlığındakı Həmənli kəndinə yaxın ərazilərdə abxazlar yaşamır. Qızıl Arslanın Nizamini görüşə çağırdığı yolun məsafəsi Nizaminin öz əsərində belə qeyd olunmuşdur:

30 fərsəx, yəni 210 kilometrdir. Gəncə ilə Qum arasındakı məsafəyə bərabərdir.

Nizaminin təsvirində verilən sıx meşəli yollar Həmənliyə gedən yolda yoxdur. Qaxı, Qax rayonundakı Qıpçaq kəndini, Alazan çay vadisini, Qıpçaq kəndindən Ağcaqızın, Dərbəndin, Sarıyer yaylağına aparıldığı və digər qədim arxitektura abidələrini gəzmiş və onların əfsanələrini qələmə almışam.

Mənim üçün adı dəyişdirilmiş Həmdünyan kəndinin yeri təxminən məlumdur. Folklor tarixə yoldaşlıq etsə də, bunlar tarixi sənədlərlə təsdiq edilməlidir. Tədqiqat bir günün, iki günün işi deyil. Tədqiqat insandan bütöv bir ömür tələb edir. Rəvayətə görə, Dərbəndin çobanları Qıpçaq gözəli Ağcağızı-Ağappağı Dərbəndin Sarıyer yaylağına qaçırmışlar, Dərbənd hökmdarı Müzəffərəddin Dara həmin qızın Nizamiyə layiq olduğunu görüb onu böyük hədiyyələrlə Gəncəyə Nizamiyə göndərmişdir. “Yaşayan əfsanələr” (1973), “Yurdumuzun əfsanələri” (1976), “Yanardağ əfsanələri” (1978) kitablarında Nizamin həyatı, onun özü və əsərləri ilə səsləşən 30-dan artıq əsatir, əfsanə və rəvayət toplanmışdır.

Azərbaycan Elmlər Akademiyasının iclas salonunda Azərbaycan folklorunun toplanması, nəşri və tədqiqi haqqında müzakirələr gedirdi. İclası xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov aparırdı. Onun sağında prof. Yaşar Qarayev, solunda akademiyanın partkomu Fatma xanım Abdullazadə əyləşmişdi. Çıxış üçün 15 dəqiqə vaxt ayrılmışdı. 4-cü adam olaraq mənə söz verildi.

Dərələyəzdən folklor səfərindən yenicə qayıtmışdım. Mən çıxış etdim, axırıncı dəqiqələrdə Nizaminin “Leyli və Məcnun” poeması ilə səsləşən “Qanlı göl” əfsanəsini danışırdım. Vaxt tamam olduğu üçün Yaşar Qarayev ayağa qalxdı. Elə o andaca Mirzə İbrahimov da ayağa qalxdı və dedi:

- Yoldaşlar, mən elə bil bu gün 30-cu illərin folklorçularının səsini eşitdim. İcazə verin Sədnik Paşayev nə qədər istəyir danışsın, lap iclasın sonuna qədər.

Böyük alim, filologiya elmləri doktoru Qafar Kəndli yerindən dillənib dedi:

• 
  Mirzə müəllim, Sədnik müəllimə tapşırın Nizami haqqında tədqiqatlarını davam etdirsin. Təzə başladığı “Nizami və xalq əfsanələri” kitabını tamamlasın.
  

Nizamişunas Xəlil Yusifov hər dəfə Nizami adına İnsituta getdikcə Qafar Kəndli ona tapşırırdı:

- Sədnik müəllimi rahat buraxma. Nizami haqqında onda zəngin folklor materialları var. Elə et ki, o, “Nizami və xalq əfsanələri” kitabını tamamlasın. S.P.Pirsultanlının 1983-cü ildə çapdan çıxan “Nizami və xalq əfsanələri” əsəri elm aləmində məhəbbətlə qarşılandı. Əsər haqqında bir-birindən qiymətli məqalələr çapdan çıxdı. Filologiya elmləri namizədi Əli Cəfərli “Nizami və xalq əfsanələri” məqaləsində yazırdı:

“Müəllif Nizami əsərlərini, süjet və motivləri ilə müqayisəli tədqiqata cəlb edilən və bu gün xalqda yaşayan əfsanələri, başqa folklor nümunələrini üç qrupa ayırır: Nizaminin bilavasitə istifadə etdiyi yerli əsatir və əfsanələr, yaxud başqa folklor nümunələri: xalq ruhuna bələd olan müdrik sənətkar kimi Nizaminin özü tərəfindən yaradılmış folklor nümunələri və onların folklorda izləri; Nizaminin həyatı ilə əlaqədar hadisələr, əsərlərinin süjet və motivləri əsasında yaranmış folklor nümunələri, yaxud el variantları kimi meydana gəlmiş yeni əfsanələr”.