Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti maxmutazimova yulduz raxmatovna

2. Turli burchak va proyeksiyalarda loyihalash. Tajriba-
eksperimental faoliyatda atrof-muhit haqidagi g ‘oyalarni
shakllantirish.
Bolalarni tizimli tarbiyalash sharoitida jism lam ing, geometrik 
figuralaming shaklini hissiy idrok etish, ulami tanib olish va so'zlar 
bilan belgilash sezilarli darajada oshadi. Demak, T.Ignatovaning
66

---

m a’lumotlariga ko‘ra, 4 yoshli bolalaming 90 foizi sumkada topilgan 
geometrik figurani his qilgan va unga nom bergan bo‘lsa, m ashg‘ulotdan 
oldin 3-4 yoshli bolalaming atigi 47 foizigina bu vazifani bajargan va 
faqat 7,5% bolalar geometrik figurani nomlay oladilar.
Shuning uchun 3-4 yoshli bolalarni o'qitishning birinchi bosqi- 
chining vazifasi - bu narsalarning shakli va geometrik figuralami hissiy 
idrok etish. 5-6 yoshli bolalarni o'qitishning ikkinchi bosqichi geometrik 
shakllar haqida tizimli bilimlami shakllantirishga va ulaming "geometrik 
fikrlash" ning dastlabki texnikasi va usullarini ishlab chiqishga 
bag'ishlanishi kerak.
Birinchi daraja shal; bolalar tomonidan bir butun sifatida idrok 
etilishi, bola undagi alohida elementlami qanday ajratishni hali 
bilmasligi, figuralar orasidagi o'xshashlik va farqlami sezmasligi, 
ulaming har birini alohida idrok etishi bilan tavsiflanadi.Ikkinchi 
darajada, bola allaqachon rasmdagi elementlami aniqlaydi va ular 
o'rtasida ham, alohida figuralar o'rtasida ham munosabatlar o'matadi, 
lekin hali raqamlar o'rtasidagi hamjamiyatni bilmaydi.
Uchinchi darajada, bola raqamlaming xususiyatlari va tuzilishi 
o'rtasidagi 
aloqalami, 
xususiyatlaming 
o'zlari 
o'rtasidagi aloqalami o'm atishga qodir. Bir darajadan 
ikkinchi darajaga o'tish o'z-o'zidan emas, insonning 
biologik rivojlanishiga parallel va yoshga bog'liq.
Geometrik shakllami analitik idrok etish, undagi 
aniq va aniq idrok qilinadigan elementlar va 
xususiyatlami ajratib ko'rsatish qobiliyati uning 
strukturaviy elementlarini yanada chuqurroq bilish, figuraning o'zida 
ham, bir qator figuralar orasidagi muhim xususiyatlami ochish uchun 
sharoit yaratadi. Shunday qilib, ob'yektlardagi eng muhim narsalami 
ajratib ko'rsatish asosida tushunchalar shakllanadi deb ta ’kidlaydi
S.L.Rubinshteyn.
Bolalar "oddiy" va "murakkab" geometrik shakllar o'rtasidagi 
aloqalami tobora aniqroq o'zlashtiradilar, ularda nafaqat farqlami 
ko'rishadi, balki ulaming qurilishida umumiylikni, "oddiy" va tobora 
ko'proq "murakkab" shakllar o'rtasidagi munosabatlar izlab topadilar.
Shuningdek bolalar tomonlar soni, burchaklar va shakllaming 
nomlari va ular o ‘rtasidagi munosabatni o ‘rganadilar (“Uchburchak uch 
burchakli b o ig an i uchun shunday deyiladi”; “To‘rtburchak shunday 
deyiladi, chunki uning barcha burchaklari to ‘g ‘ri bo ‘ladi”). Burchaklami 
sanab, bolalar shakllami to'g'ri nomlashadi: "Bu olti burchakli, bu besh-
67

---

burchak, 
ko'pburchak, 
chunki 
uning ko'p burchaklari bor - 3, 4,
5, 6, 8 va ehtimol undan ko'p, 
keyin aylanaga o'xshay-di.
Shakllami so'z bilan belgi- 
lash tamoyilini o'zlashtirish bola­
larda har qanday yangi raqamga 
umumiy 
yondashuvni, 
uni 
ma'lum bir raqamlar guruhiga 
kiritish qobiliyatini shakllantiradi. 
Bolalaming bilimlari tizim- 
lashtirilgan, ular xususiyatini umumiylik bilan bog'lash imkoniyatiga 
ega. Mantiqiy fikrlash maktabgacha yoshdagi bolalarda kelgusidagi 
oladigan bilimlarga qiziqishni shakllantiradi, aqliy faoliyatni faolligini 
ta'minlaydi.
Geometrik shakllar, ulaming xossalari va munosabatlarini bilish 
bolalaming dunyoqarashini kengaytiradi, 
ularga tevarak-atrofdagi 
predmetlaming shaklini aniqroq va har tomonlama idrok etish imkonini 
beradi, bu esa ulam ing ishlab chiqarish faoliyatiga ijobiy ta ’sir qiladi 
(masalan, rasm chizish, modellashtirish). Katta ahamiyatga ega geo­
metrik fikrlash va fazoviy tasavvurlami rivojlantirishda ular raqamlami 
o'zgartirish uchun harakatlarga ega (ikkita uchburchakdan kvadrat 
yasash yoki beshta tayoqdan ikkita uchburchak qo'shish).
Ushbu 
turdagi 
m ashqlaming 
barchasi 
bolalaming 
fazoviy 
tasaw urlarini va geometrik tafakkurining boshlanishini rivojlantiradi, 
ulaming kuzatish, tahlil qilish, umumlashtirish, asosiy, muhim narsalami 
ajratib ko'rsatish qobiliyatini shakllantiradi va shu bilan birga 
maqsadlilik, qat'iyatlilik kabi shaxsiy fazilatlami tarbiyalaydi.
Bolalarda "geometrik bilimlami" rivojlantirishda bir necha xil 
darajalami kuzatish mumkin.Birinchi daraja shakl bolalar tomonidan bir 
butun sifatida idrok etilishi, bola undagi alohida elementlami qanday 
ajratishni hali bilmasligi, shakllar orasidagi o'xshashlik va farqlami 
sezmasligi, ulaming har birini alohida idrok etishi bilan tavsiflanadi. 
Ikkinchi darajada, bola allaqachon rasmdagi elementlami ajratib 
ko'rsatadi va ular o'rtasida ham, alohida shakllar o'rtasida ham 
munosabatlar o'matadi, lekin u raqamlar orasidagi bog’liqlikni hali 
bilmaydi.