Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

Undov so`zlar haqida ma’lumot

His-hayajon, tuyg`uni, haydash-chaqirishni bildiradigan so`zlar turkumi undov deyiladi: eh, uh, o, e, uf, voy, ura, barakalla, ofarin, salom, xayr, xo`sh, rahmat, balli, bay-bay, voy-bo`y, a, ax, ohho, obbo, ey, ehhe, i, ie, o`h, o`hho`, hm, him, be, tuf, hah, ho, hay-hay, eh, o`, ha, iyi. Bu so`zlar mustaqil so`zlarga ham yordamchi so`zlarga ham kirmaydigan ayrim so`z turkumidir.

Undovlar yakka holda, juft holda yoki takrorlanib qo`llanishi mumkin: oh, voy, oh-voh, dod-voy, bay-bay, hay-hay.
Juft va takrorlangan undovlar chiziqcha bilan yoziladi.
Undovlar ma’no jihatidan quyidagi turlarga bo`linadi:
1. His-hayajon undovlari quyidagi ma’nolarni ifodalaydi:
1) shafqat, mehribonlik: ie, o, voy, voy-ey, eh; 2) sevinch, xursandchilik, zavqlanish: ho, o`h-ho`, ehe; 3) qoyil qolish, rohatlanish: hay-hay (takrorlansa), oh-oh; 4) mamnuniyat, faxrlanish, mag`rurlanish, xayrihohlik: e-ha, eh, ha-ya, o`; 5) undash, ogohlantirish, tasdiq: ha.
Undovlar yozuvda gap bo`laklaridan vergul bilan ajratiladi. Agar undov kuchli bo`lsa, his-hayajon bilan aytilsa, undov belgisi qo`yiladi: Eh! Havo naqadar sof va musaffo!
Undovlarning asosiy qismi yasama emas, lekin mustaqil so`zlardan undovlarga ko`chgan so`zlar ham mavjud: 1) olmoshdan : qani; 2) fe’llardan: kel, hormang, yo`qol, bor-ey, yashang, kechirasiz: Kel, bir bahslashaylik!
His-hayajon undovlari, odatda, gap bo`lagi vazifasini bajarmaydi. Ular yo kirish so`z, yoki so`z-gap bo`lib kelishi mumkin: Ie, men kimni ko`ryapman? - Dod! - ichkaridan dodlagan ovoz eshitildi.
2. Buyruq-xitob undovlari ikki xil bo`ladi: 1) odamlarga qaratilgan undovlar: a) kishilarning diqqatini tortish uchun qo`llanadigan: hoy, hay (bir marta aytilsa), hey, allo, ey; b) ta’kid, buyurish uchun qo`llanadigan: ma, tss, jim, marsh; 2) hayvonlarga yoki boshqa jonivorlarga qaratilgan undovlar: a) hayvon va jonivorlarni chaqirish uchun qo`llanadigan: kisht, bah-bah, mosh-mosh, tu-tu-tu, kuch-kuch, gah, chuh, beh-beh, qurey-qurey; b) hayvon va parrandalarni biror harakatdan to`xtatish uchun qo`llanadigan: ishsh, ho`k, tak; v) hayvon va parrandalarni biror ishni bajarishga undash uchun ishlatiladigan: pisht, drr, xix, hov-hov, cho`k, tek, hayt, chu.
3. Ko`rsatish, ta’kid undovlari quyidagi ma’nolarni ifodalaydi:
1) ko`rsatish: hu, huv, hovv; 2) javob, tasdiq, ta’kid, mulohaza: ha-ha-ha, xo`sh, labbay, ha.
Bulardan tashqari, quyidagi undovlarni urf-odat undovlari (ayrim darsliklarda nutqiy odat undovlari deb ataladi: (25; 100.) tarzida ajratish mumkin: rahmat, marhamat, salom, xayr, barakalla, ofarin, balli, yashang, hormang, qulluq va b.
Undovlar odatda deb so`zi bilan qo`llanib, hol (U “voy” deb yonboshiga yiqildi), degan so`zi bilan qo`llanib, gapda ko`pincha sifatlovchi-aniqlovchi (Ko`chada “dod” degan ovoz eshitildi) bo`lib keladi. Undovlar otlashishi mumkin, bunda ular ega (Ularning dod-voyi osmoni falakka chiqdi.), kesim (Endi uning holiga voy) to`ldiruvchi (Uning oh-vohiga kim quloq soladi?), qaratqich-aniqlovchi (Dod-voyning foydasi yo`q.) vazifalarini bajaradi.