Nordic international university

Bola faoliyatini rivojlantirishda o’yinli mashg’ulotlarning ahamiyati.

Tarixdan yaxshi ma’lumki, sharq mutafakkirlari Kaykovus, AbuAli Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Yusuf Hos Hojib, Abu Nasr Farobiy va boshqa bir qator allomalar bolalar tarbiyasida o’yinning ahamiyati qancha qanchalar beqiyos ekanligi haqida o’z fikrlarini bildirganlar. Va tabiiyki, bu fikrlarini o’zlarining durdona asarlarida muxrlab qoldirganlar. Ular o’yinning bola rivojlanishidagi-aqliy, axloqiy, jismoniy barkamol bo’lib voyaga yetishishdagi o’rni haqida qimmatli maslahatlarini tarixiy manba sifatida meros bo’lib qolgan o’lmas risolalarda ta’kidlab o’tilgan.

Hozirgi zamon pedagog tarbiyachilari ham o’tgan zamon tarbiyashunoslari Y.A.Komenskiy, I.G.Peshtolotsi, K.D.Usheniskiy, V.A.Suxammenskiy, SH.A.Amanashvilining olib borgan ishlarini davom ettirib, ularni takomillashtirib, o’yinning bolalarni o’qitishda va tarbiya berishda o’yinning ahamiyatiga katta e’tibor bermoqdalar. D.B.Elkonining “Psixalogiya uchun” kitobida “o’yin davomida bolalarda jamiyat uchun foydali bo’lishlik faoliyati tuyg’usi jamoatchilik faoliyatiga qiziqish rivojlanadi”,deb aytilgan. L.S.Vigotiskiy, A.N. Leonite, S.L. Rubinshteyn, D.Elkonin va boshqalar o’yin faoliyatiga katta e’tibor berib, o’zlarining tadqiqot ishlarida, o’yin bola shaxsiyatining: uning eslash qobilyati, his hayajoni, so’zlashi, fiklashi, emotsional holati tashabbuskorligi, mustaqillik va ijodiy faoliyatining rivojlanishiga katta hissa qo’shadi.
Maktabgacha ta’lim tizimida o’yin faoliyatining bir turi o’qitish metodi, tevarak atrofni anglash yo’li sifatida peshqadam bo’lib kelmoqda. O’yin faoliyatini rivojlantirishga B.G.Anashev, Y.B.Azarov, E.S.Mahlahlar ham o’z hissalarini qo’shganlar. Ular bola shaxsining shakllanishida o’yin faoliyatining o’rni ahamiyati haqidagi fikr mulohazalarini bildirganlar.
Xalq og’zaki ijodiyotining logopedik mashg’ulotlarda qo’llanishi o’zining qadimiy ko’hna tarixiga ega. Bo’lar-tez aytishlari, og’zaki hisob o’yinlari, hazilning mutoyiba va boshqalar. Bular o’yinning qiziqarligi oshiradilar va boyitadilar, shaklini esa zamonaviylashtiradilar. Bolalar o’yinni juda sevadilar va shu bois uni o’ynashni xohlaydilar. Lekin avvaliga buni qanday uddalashni bilmaydilar, anglab olgach esa, o’yindan bo’shamaydilar. Tarixiy manbalardan ma’lumki, o’yinlar, ayniqsa, xalq o’yinlari bola shaxsining rivojlanishida bir necha vazifalarni bajarib kelgan.
Birinchidan, bolada to’g’ri talaffuzni shakllantirishga ifodali she’rlarni yoddan aytib berish, o’ziga initasiyalarda hikoyalar so’zlash orqali erishilgan.
Ikkinchidan, hisoblash, tez aytish, topishmoqlarni tez yod olishga o’rgatgan.
Uchinchidan. Ertak va hikoyalar, ko’rgan-eshitgan voqealarini aytib berish mahoratining oshuviga erishilgan. To’rtinchidan o’yin faoliyati orqali bolalarda o’z vatani va millatiga xalqiga bo’lgan muhabbat, o’rtoqlariga mehr-muruvvatli, birodarlik munosabatida bo’lish kabi insoniy xislatlar mujassamlashib borishi qaror topgan. O’yin chog’ida bolada mavjud barcha jihatlar ishga tushadi: bola harakat qiladi, gapiradi, idrok qiladi, o’ylaydi uning holati xotirasi kuchli ishlaydi, ta’sirchanlik va iroda sifatlari namoyon bo’ladi. Maxsus ta’limda ham logopedik mashg’ulotlar jarayonida olib boriladigan logopedik o’yinlarning o’ziga hosligi va mohiyati ham alohida mazmun kasb etadi. Logopedik o’yinlarning bola tarbiyasidagi o’rni va tutgan mavqei ham o’ziga hos sifatlarga ega. chunonchi logopedik o’yinlar o’zining tashkil etilishi va mazmuniga ko’ra, bolalarga ta’sir etish darajasiga ko’ra o’yinda qo’llaniladigan buyumlarning turlicha, kelib chiqishiga ko’ra turlichadir. Logopedik mashg’ulotlar jaroyonida nutqi to’liq rivojlanmagan bolalar uchun tashkil etiladigan o’yinlarni maxsus ta’lim nazariyasiga ko’ra ikki guruhga bo’lish juda keng tarqalgan: ijodiy o’yinlar va qoidali o’yinlar. Ijodiy o’yinlar mazmunini bolalarning o’zlari o’ylab topadilar va o’z taasurotlarini, borliq haqidagi tushunchalarini hamda shu o’yinga bo’lgan munosabatlarni aks ettiradilar. Qoidali o’yinlar esa kattalar tomonidan yaratiladi va bolalar hayotiga olib kiritiladi. Qoidali o’yinlar o’z mazmuniga qarab, bolalar yoshiga mo’ljallanganligiga qarab belgilanadi. Qoidali o’yinlarning ko’pchiligi xalq o’yinlari asosida tashkil etiladi. Bunday qoidali o’yinlarning ko’plari avloddan-avlodga tayyor holda o’tib bizgacha yetib kelgan.
O’yinlar o’z mazmuni va qoidalari, tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishga ko’ra shartli ravishda didaktik va musiqiy o’yinlarga bo’linadi. Didaktik o’yinlarda bolalarning avvalo aqliy faoliyati rivojlanib boradi, ular bilimlari chuqurlashadi va kengayadi; harakatli o’yinlarda bolalarning turli hatti-harakatlari takomillashadi: musiqali o’yinlarda esa musiqiy qobilyatlari rivojlanadi. Shuningdek, logopedik o’yinlar orasida ko’ngil asrlari, o’yin ovutmachoqlari ham bo’ladi. Demak har bir logopedik o’yinning o’ziga hos sifatlari mavjud, biroq ular bir qator umumiy xususiyatlarga ham egallar, ya’ni har qanday logopedik o’yinlarda maqsadning mavjudligi, o’yin sabablari, amalga oshirish vositalarning rejali harakatlar va natijaning mavjudligi kabilar xosdir. Har qanday ko’rinishdagi logopedik o’yinlar tushunib olingan. Va maqsadga qaratilgan faoliyat tarzida kechadi. Boshqa faoliyat turlarida bo’lgani kabi o’yin jarayoniga bolaning butun shaxsiyati- psixik bilish jarayonlari, irodasi, hissiyoti, ta’sirchanligi, ehtiyoj va qiziqishlari jalb etiladi; o'yinda bola faol harakat qiladi, gapiradi va o’z bilimlarini o’yin davomida qo’llaydi.
Nutqi to’liq rivojlanmagan maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalar uchun o’tkazilayotgan logopedik o’yinlarning o’ziga xos xususiyatlari bor. Ular orasida sabablarning o’ziga xosligi asosiy hisoblanadi. Bola o’yindagi maqsadiga erishish uchun o’ziga sheriklar tanlaydi. Rollarni tasdiqlaydi. Hullas o’yin faoliyatini muayyan darajada rejalashtiradigan bo’ladi. Demak shunga qarab o’yin rivojlanib boradi. Bola o’yinda amaliy ehtiyojlarga qaram bo’lmaydi. O’yin tabiatning erkinligi garchi unda mehnat bilan ko’pgina o’xshashliklar bo’lsada jamiyat hayotida tutgan o’rni beqiyosligi bilan belgilanadi. Bolalarning o’yindagi erkinligi mustaqilligi qo’yidagi holatlarda namoyon bo’ladi:
a)o’yin yoki uning mazmunini tanlashda; boshqa bolalar bilan ixtiyoriy birlashishda
b) o’yinga kirish va chiqishning ixtiyoriyligida va xokozo. Logopedik o’yinlarning bola tarbiyasidagi o’rni va tutgan mavqei ham o’ziga hos sifatlarga ega. Chunonchi logopedik o’yinlar o’zining tashkil etilishi va mazmuniga ko’ra, bolalarga ta’sir etish darajasiga ko’ra, o’yinda qo’llaniladigan buyumlarning turlicha, kelib chiqishiga ko’ra turlichadir
Maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarni zamonaviy tarbiyalash tizimida o'yin birinchi o'rinlardan birini egallaydi. "Qattiq nutq etishmovchiligi bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalar uchun moslashtirilgan namunaviy asosiy ta'lim dasturi" da, ta'lim yo'nalishlari mazmunida
Faoliyatning har xil turlarida amalga oshiriladigan "kognitiv rivojlanish", "nutqni rivojlantirish", "ijtimoiy va kommunikativ rivojlanish", "badiiy-estetik rivojlanish", birinchi navbatda, o'yin faoliyati, kognitiv tadqiqotlar, badiiy adabiyotni idrok etish etakchilar sifatida ta'kidlangan.
Nutqida nuqsoni bo'lgan bolalarda o'yin faoliyatini shakllantirish bir qator xususiyatlarga ega. G.V.ning so'zlariga ko'ra. Kosovoy, ular ko'pincha o'z tengdoshlari bilan ishlash imkoniyatlarini yo'qotadilar, chunki ular o'zlarining fikrlarini bayon qila olmaydilar, kulgili bo'lib tuyulishdan qo'rqishadi, garchi o'yin qoidalari va mazmuni ular uchun mavjud bo'lsa. Umumiy va nutq motorikalarining buzilishi (ayniqsa, dizartri bilan kasallangan bolalarda) bolalarni o'ynash paytida tez charchashga olib keladi. Muvozanatsizlik, vosita bezovtaligi, xatti-harakatdagi shovqin, nutq charchoqlari unga kirishni qiyinlashtiradi jamoaviy o'yin.

Alaliyali bolalarda o'yinchoqlar bilan qilingan harakatlar batafsil o'yin xususiyatiga ega emas, niyati yo'q, ular maqsadga muvofiq harakatlarni amalga oshirmaydi. Ularning o'yinlari monoton, taqlid. Ko'pincha ular o'yinchoqni qo'ldan qo'lga almashtiradi, aylantiradi, tekshiradi, u bilan o'ynoqi harakatlar qilmasdan. Mashina uzoq vaqt va maqsadsiz haydaladi, kiyim qo'g'irchoqdan echib tashlanadi, so'ng maqsadsiz uloqtiriladi, kubiklar sochilib yoki tasodifiy bir-birining ustiga yig'iladi.

Duduqlanadigan bolalarda uyatchanlik, noto'g'ri nutqlari uchun qo'rquv tufayli o'yinga kirish qiyin. Ular ko'pincha tomoshabin sifatida harakat qilishadi yoki mustaqil o'yinlarda bo'ysunuvchi rollarni bajaradilar. Qattiq duduqlanish holatlarida bolalar shunchaki o'ynashdan bosh tortishadi. Ammo qarama-qarshi holatlar ham mavjud, chunki bolalarni o'yinlarda duduqlash asossiz ravishda ko'paygan xayol, ularning xatti-harakatlariga tanqidiylik bilan ajralib turadi.

Nutq terapiyasi bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, maxsus tashkil etilgan o'yin har xil nutq buzilishi bo'lgan bolalarning rivojlanishiga yordam beradi.

Didaktik o'yinlar to'g'ri ovozli talaffuzni yaxshilash maqsadida bolalar bilan nutq terapiyasi ishlarida qo'llaniladi; fonematik in'ikosni rivojlantirish; so'zning heceli tuzilishini shakllantirish; lug'atni boyitish va takomillashtirish; nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish; izchil nutqni rivojlantirish; aqliy funktsiyalarni rivojlantirish; barmoqlarning nozik motorli ko'nikmalarini rivojlantirish.

G.A. Volkova bolalar bilan tuzatish va tarbiyaviy ishlarda bir qator printsiplarga asoslangan o'yinlardan foydalanishni tavsiya qiladi. Faoliyat printsipiga muvofiq o'yinlar majmuasi o'zaro bog'liq bo'lgan har xil faoliyat turlarining to'plami sifatida qaraladi. Shuning uchun o'yinni o'tkazish har doim mavzu tanlash, rollarni taqsimlash, o'yin harakatlarining ketma-ketligini aniqlash va bolalarning xatti-harakatlarini baholashni o'z ichiga oladi.

Izchillik, izchillik va yoshni hisobga olish tamoyillari har bir yoshdagi bolalar uchun eng muhim o'yin turlarini ajratib olib, ma'lum bir tizimda o'yinlarni tarqatishga imkon beradi. Masalan, duduqlangan bolalar bilan ishlashda tayyor tarkib va \u200b\u200bularda berilgan qoidalar bilan o'yinlardan boshlash kerak, so'ngra asta-sekin ijodiy o'yinlarga o'tish kerak. O'yinlardan foydalanishning bunday ketma-ketligi duduqlanishning klinik ko'rinishini, bolalarning xulq-atvorining xususiyatlarini hisobga olishga imkon beradi va o'z-o'zini tashkil etish va duduqlanayotgan bolalarda o'zini tutish va nutqdagi faollikni rivojlantirish uchun sharoit yaratadi.

V.I.ning tadqiqotlarida. Seliverstova, T.B. Filichevaning ta'kidlashicha, logopedik mashg'ulotlar samaradorligi asosan logopedning darsda hissiy jihatdan ijobiy fon yaratish, bolalarning vazifalarga qiziqishini rag'batlantirish, mashqlarni tanlashda bolalarning amaliy va nutqiy tajribasini hisobga olish qobiliyatiga bog'liq. Bilimlarni, nutq ko'nikmalarini va qobiliyatlarini o'zlashtirish nutq terapevtining turli xil o'yin turlari va o'yin vaziyatlarini o'quv jarayoniga qo'shishi sharoitida osonroq va qat'iyroq sodir bo'ladi.

Yu.F. Garkusha yozishicha, nutq terapiyasi darslarida o'yin va individual o'yin harakatlaridan foydalanish nutq buzilishlarini tuzatishning samarali vositalaridan biri hisoblanadi. Muallif ta'kidlashicha, maktabgacha yoshdagi katta yoshdagi o'yin faoliyati bolaga yaxshi ma'lum, bu turli xil vazifalarni bajarish uchun motivlar paydo bo'lishiga turtki bo'ladi, o'yin vaziyatlarida bolalar o'zlarini yanada ishonchli his qilishadi, bu esa o'z navbatida bolaning bilim va ijodiy qobiliyatlarini to'liq ochib berishga, nutqning rivojlanishiga va og'zaki aloqa.

Nutq terapiyasi mashg'ulotlarida boladan nutq materialini to'g'ri, aniq ko'paytirish talab qilinadi, bu bir darsdan ikkinchisiga takrorlanadi. Shuning uchun ertak xarakterini darsga kiritish yoki o'yin vaziyatidan foydalanish darsni yanada qiziqarli qilib, bolaga materialni tezroq o'rganishiga yordam beradi. Shuni esda tutish kerakki, taklif qilingan o'yinlar nisbatan to'liq tuzilishga ega bo'lishi va o'yinning asosiy tarkibiy elementlarini o'z ichiga olishi kerak: o'yin vazifasi (tushunchasi), mazmuni, o'yin harakatlari, o'yin qoidalari, natijasi (natijasi).

IN va. Seliverstovning ta'kidlashicha, o'yinlar yordamida nutqning barcha jihatlarini rivojlantirish mumkin. O'zining "Bolalar bilan nutq o'yinlari" darsligida u ovoz talaffuzini, so'z boyligini, nutqning grammatik tuzilishini, izchil nutqni shakllantirish uchun xuddi shu o'yinlardan foydalanishni taklif qiladi. Masalan, Sehrli sumka o'yini tovushlarni avtomatlashtirish yoki so'z boyligini boyitish kabi turli xil usullarda ishlatilishi mumkin.

IN va. Seliverstov ta'kidlashicha, "o'yin o'zi maqsad emas, balki bolaga ta'sir o'tkazish vositasi, uni tarbiyalashning umumiy tizimining bo'g'ini. Shuning uchun tuzatuvchi maqsad bilan olib boriladigan o'yin har doim ham bolaning psixofizik rivojlanishining barcha jihatlariga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan zaryadni saqlab turishi kerak »

Yu.F. Garkusha OHP bilan maktabgacha yoshdagi bolalar bilan nutq terapiyasi darslarida rolli o'yinlardan foydalanish xususiyatlarini tavsiflaydi. Uning so'zlariga ko'ra, syujetli-rolli o'yinda bola nutq so'zlashlarining turli xil variantlarini (rolga qarab) tanlab, nutq qobiliyatini kengaytirish imkoniyatiga ega bo'ladi.

Nutqni terapevt frontal mashqlarning turli bosqichlarida ishlash jarayonida rolli o'yinlardan, individual o'yin vaziyatlaridan foydalanishi mumkin. Muayyan syujet asosida qurilgan dars bolalarda jonlanishni, quvonchni keltirib chiqaradi va nutqida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalar guruhida tuzatish ta'limi jarayonini optimallashtirishga yordam beradi.

R.I. Lalaeva, N.V. Serebryakov OHP bo'lgan bolalarda nutqning grammatik tuzilishini rivojlantirish bo'yicha tuzatish ishlari jarayonida ulardan foydalanish uchun o'yinlar to'plamini taklif qildi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarga xos bo'lgan nutq faoliyatining xususiyatlaridan biri og'zaki muloqotning maqsadlari va motivlarining birlashishi, shuningdek, boshqa ba'zi bir faoliyatlarda, masalan, o'yinda nutq motivini ishlatishdir. Turli xil tadbirlardan foydalanish bolaning nutqni o'zlashtirishga bo'lgan ehtiyojini shakllantiradi. Motivning mavjudligi (va ehtiyojlar faoliyat uchun turtki bo'lib xizmat qiladi) nutqni idrok qilish uchun ham, uni muloqotda faol ishlatish uchun ham muhim shartdir. Natijada, nutq tezda bolaning kuzatuv ob'ektiga aylanadi.

Bolalarga maxsus ta'lim berish tizimida nutq vositalarini o'zlashtirishga ehtiyojni shakllantirish uchun maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqiy aloqalarining o'ziga xos xususiyatlari hisobga olinadi, o'yin va samarali faoliyat qo'llaniladi.

Rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarga o'yinni o'rgatish kerak. O'ynashni o'rganishning muhim sharti - bu o'yin muhitini tashkil etish (o'yinchoqlar, mebellar, o'yin atributlari).

Shunday qilib, nutqida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun o'yin faoliyati nutqni rivojlantirish va ularning shaxsiyati va aql-idrokini har tomonlama rivojlantirish uchun zarur shart sifatida o'z ahamiyatini va rolini saqlab qoladi. Boshqa tomondan, ovozli talaffuzdagi kamchiliklar, so'z boyligi cheklanganligi, nutqning grammatik tuzilishining buzilishi, shuningdek nutq tempining o'zgarishi, uning silliqligi - bularning barchasi bolalarning o'yin faoliyatiga ta'sir qiladi, o'yindagi xatti-harakatlarning ayrim xususiyatlarini hosil qiladi. Maxsus tashkil etilgan mashg'ulotlarsiz nutqni rivojlantirish, nutqida nuqsoni bo'lgan bolalarning hayotiy tajribasini kengaytirishga qaratilgan o'yin o'z-o'zidan paydo bo'lmaydi. Bolalar asosiy bilim va taassurotlarni faqat maqsadga muvofiq o'yin faoliyati jarayonida olishadi.

Nutqni terapevtning vazifasi - bu o'yinni boshqarishni tashkil etish, bu bolaning imkoniyatlarini maksimal darajada realizatsiya qilishni ta'minlaydi. O'qituvchining harakatlarini rejalashtirish sharti bilan o'yinni rivojlantirishning to'liqligi va natijada uning tuzatuvchi qiymati oshadi.

Bundan xulosa qilishimiz mumkinki, logopedik ishda didaktik o'yinlarni tashkil qilishni rejalashtirish logopedning bolalar bilan o'zaro aloqasini bog'laydigan bo'g'inlardan biridir