Noyob va radioaktiv metallar rudalarni qazish va qayta ishlash

Botqoqliklarning geografik tarqalishi. 
Botqoqliklar hamma geografik 
kengliklarda ham uchraydi, lekin eng ko`p tarqalgan erlari o`rtacha mintaqaning 
o`rmon zonasi va tundra zonasidir. Botqoqliklar bilan qoplangan erlarning maydoni 
haligacha ma`lum emasdir. 
Ayrim ma`lumotlarga qaraganda, uning maydoni taxminan 3,5 mln km
2
. 
Faqat ittifoqimizning Еvropa qismida botqoqlik 300000 km
2
ga Yaqin erni 
egallaydi. 
Botqoqliklar juda notekis tarqalgan. Masalan, Novgorod oblastida 20 foizni, 
Poles`eda 28 foizni, Finlyandiyada 30 foizni, g`arbiy Sibir` va Vasyugan`eda 50 
foizni Yer botqoqlikka to`g`ri keladi. 
Yog`in-sochinning ko`pligi, bug`lanishning kamligi va suv o`tkazmaydigan 
qatlamlarning Yer betiga Yaqin bo`lishi botqoqlikning hosil bo`lishidagi asosiy 
omillardandir. 
Botqoqliklar o`rtasida asosiy o`rinni sfagn botqoqliklari egallaydi. Sfagn 
botqoqliklari baland erlardagi botqoqliklar tipiga kirib, turli xil rel`ef shakllarida paydo 
bo`ladi. Sfagn botqoqliklarining eng ko`p tarqalgan joyi Irlandiya orolidir. Bu erda 
botqoqliklar asosan yon bag`irlarda uchraydi. Uzoq yoqqan yog`inlardan keyin torf 
qatlamlari yoy bag`ir bo`ylab pastga yuvilib tusha boshlaydi. 
Ayrim hollarda bu oqim uylarni, daraxtlarni oqizib, dalalarni yuvib ketgan. 
Sfagn botqoqliklarining janubiy chegarasi Minsk - Moskva - Perm - Sverdlovsk 
bo`ylab o`tadi. Janubda esa Dnepr, Don, Volga, Kuban daryolarining quyilish joyida 
uchrab, ular qamishzor bilan qoplanib yotadi. 
Ko`l va botqoqlik yotqiziqlari.
Ko`l yotqiziqlari xilma-xil bo`ladi. Bu 
yotqiziqlar ko`lning chuqurligiga, joylashgan o`rniga, atrofidagi jinslarga va iqlim 
sharoitiga bog`liqdir. Cho`l va dashtdagi ko`l yotqiziqlari nam iqlimli ulkalardagi 
yotqiziqlardan farq qiladi. Mo``tadil iqlimi o`lkalardagi katta ko`llarning yotqiziqlari 
ichki dengizlardagi yotqiziqqa o`xshaydi. Ko`lning shag`al, qum ko`pchilikni tashkil 
etgan qirg`oq qismida to`lqinlar ryabi va chig`anoq to`plamlarining izlari saqlanib 
qoladi. 
Havzaning markaziga borgan sari, ayrim vaqtlarda qirg`oqning xuddi o`zidan, il 
va gil Cho`kindilari to`plana boradi, ayrim vaqtlarda ular organogen yoki kimyoviy 
yotqiziqlar bilan almashinadilar. 
Cho`kindilarning asosiy qismini ko`lning atrofidagi rayonda hukmron bo`lgan 
jinslar tashkil etadi: morenalar ko`p tarqalgan rayonlarda - qumoqlar, zandra qumlari 
va boshqalar hukmrondir. Ko`llarda mahalliy sharoitga qarab, ximik va organogen 
Cho`kindilar to`plana boradi. Masalan, magmatik jinslar ko`p uchraydigan erlardagi 

---

ko`llarda (organik yoki kimyoviy yo`l bilan) temir rudasi yotqiziladi (Ural, Kareliya, 
Finlyandiya va boshqalar). 
Nam iqlimli erlarda kislorod ko`l tagigacha borib eta olmaydi, shuning uchun 
uning tagida ko`p miqdorda plankton va ko`l tagi faunasi chirimasdan to`planadi. Bu 
anaerob (kislorodsiz) sharoitda Cho`kindilar to`planib, bir necha metr qalinlikka ega 
bo`lgan yarim suyuq holdagi yonuvchi chirindilarni hosil qiladi va nihoyat, ko`mirga 
aylanadilar. Ittifoqimizning Еvropa qismidagi ko`llarda, masalan, Seliger ko`lida 
gastropod, peletsipod va chig`anoqlar to`planib, ohakli suv o`simliklari bilan birga 
g`ovakli ohak Cho`kindilarini - “ko`l bo`rini” yoki mergelini hosil qiladi. 
Juda qadim zamonda o`lib ketgan diatom planktonlarining chig`anoqlari ko`l 
tagida katta maydonlarni egallab, qimmatbaho diatomit hosil bo`lishiga sabab bo`lgan 
(Sevan ko`li, Baykal va boshqalar). Ko`l yotqiziqlarining yupka qatlamlardan iborat 
ekanligi suv sathining tez-tez o`zgarib turishini aks ettiradi, bu qatlamlanishlar ko`l 
Cho`kindilariga xos xususiyatdir. Chuchuk suvda yashovchi peletsipod, gastropod va 
ostrakodlarning ko`llarda hukmronlik qilishi ko`l yotqiziqlarini dengiz yotqiziklaridan 
ajratib turadi. Bunga atroflari qum-gil va karbonatli mayda qatlamlardan, markaziy 
qismi diatom illaridan tashkil topgan Sevan ko`li misol bo`lishi mumkin. 
Nam iqlimli ko`llardagi suvda erib kelgan moddalar va organik mahsulotlar 
(sapropel, torf, temir rudasi va boshqalar) quruq oblastdagi ko`l Cho`kindilaridan 
keskin ajralib turadi. Bunda daryolar ko`llarga quruqlikdan yotqizqlar olib kelib 
tashlay 
olmaydilar, 
ko`llarda 
tuzlar, 
gipslar 
va, 
shuningdek, 
kimyoviy 
Cho`kindilargina to`planadi. Bunday ko`llarga Balxash ko`li va Amerikaning cho`l 
oblastidagi ko`llar (Katta sho`r ko`l) misol bo`la oladi. 
1-chaqiqitosh, qum; 2-gilli ohakli Cho`kindi; 3-Fauna va flora 
yotqiziqlari; 4- yuqa organik yotqiziqlar; 5-qirg`oq. 
Rasm 68. Ko`lda yotqiziqlarning taqsimlanishi. 
Yuqorida tasvirlangan ko`l tiplari orasida dengiz buyi ko`llari alohida ajralib 
turadi. Ular dengiz bo`yidagi pasttekis-liklarda laguna va chuqur qirg`oqlarning qum 
kokillari bilan to`silib qolishi natijasida hosil bo`ladi. Bunday ko`llarning xarakterli 
xususiyatlaridan biri shuki, ularda dengiz fauna va florasi uchraydi. Qirg`oq bo`yi 

---

ko`llari yotqiziqlari kontinental yotqiziqlardan ajralib turadi.Kontinental jinslar orasida 
qadimgi ko`llarning yotqiziq-lari ham katta ahamiyatga egadir. Bunga Rossiyaning 
Еvropa qismidagi perm davri qatlamlarini, Lipetsk temir konini, O`rta Osiyoning ba`zi 
bir yura (Kuxitang tog`ida) va paleogen-neogen davr yotqiziqlarini kirgizish mumkin.