Noyob va radioaktiv metallar rudalarni qazish va qayta ishlash

Intruziv jinslarning yer po`stida yotish shakllari. 
Magmatik jinslarning yer 
po`stida hosil qilgan yotish shakllarini o`rganish murakkab ishdir. Bularning yotish 
shakllari ikki xil sharoitga bog`liq. Bosim kam bo`lgan joylarda magma qatlamlari ikki 
qatlamlar orasiga joylashib, moslashib yotishi mumkin. Bunday vaqtlarda magma 
qatlamlararo bo`shliqlarni passiv (ta`sirsiz) holatda egallaydi. Boshqa hollarda magma 
o`zicha "zo`rlik" bilan qatlamlarni ko`tarib, surib yoki eritib bo`shliqni egallab oladi. 
Gеosinklinal oblastlarda magmaning yer yuzasiga yorilib chiqishi yoki uning 
orasida qolib kеtishi tеktonik va magmatik harakatga bog`liq bo`ladi. Bu harakat 
natijasida paydo bo`lgan burmalar xilma-xil shaklga ega bo`ladi. Ba`zan intruzivlar 
burmaning umumiy tuzilishiga, hatto uning ba`zi dеtallariga moslashadi. Bular 
moslashgan intruzivlar dеb ataladi. Lеkin ko`pincha yorib chiquvchi magma burma 
shaklini juda buzib yuboradi, burmalangan jinslarning katta-katta bo`lagini eritib 
yuboradi. Bular nomos intruziv dеyiladi.
M o s l a s h g a n i n t r u z i v l a r
Ikki qatlam orasida yotuvchi intruzivga 
.
sill dеyiladi. Ular qavatlarining qalinligi bir nеcha santimеtrdan bir nеcha yuz m gacha 
boradi. Intruziv sillning egallagan maydoni bir nеcha ming km
2
ga yetishi mumkin. 
Masalan, Sibir platformasida (Sibir trappasi) sill egallagan maydon bir nеcha o`n ming 
km
2
ga boradi. Janubiy Afrikadagi Karru provinsiyasidagi sillning maydoni 570 000 
km
2
. Sillar odatda gruppa-gruppa bo`lib uchraydilar. Ba`zi bir sillar, masalan, 
Tunguska daryosi vodiysida 1,5 mln km
2
, Hindistonda 300 000 km
2
dan ko`proq 
maydonni qoplab olgan. Sill asosli magma jinslaridan tashkil topadi. 

---

5
5
.
.
1
1
-
-
r
r
a
a
s
s
m
m
.
.
I
I
n
n
t
t
r
r
u
u
z
z
i
i
v
v
,
,
e
e
f
f
f
f
u
u
z
z
i
i
v
v
v
v
a
a
m
m
е
е
t
t
a
a
m
m
o
o
r
r
f
f
i
i
k
k
j
j
i
i
n
n
s
s
l
l
a
a
r
r
n
n
i
i
n
n
g
g
s
s
x
x
е
е
m
m
a
a
t
t
i
i
k
k
k
k
е
е
s
s
i
i
m
m
i
i
d
d
a
a
g
g
i
i
s
s
t
t
r
r
u
u
k
k
t
t
u
u
r
r
a
a
l
l
a
a
r
r
(
(
T
T
i
i
r
r
r
r
е
е
l
l
d
d
a
a
n
n
)
)
.
.
5
5
.
.
2
2
-
-
r
r
a
a
s
s
m
m
.
.
C
C
h
h
o
o
`
`
k
k
i
i
n
n
d
d
i
i
y
y
o
o
t
t
q
q
i
i
z
z
i
i
q
q
q
q
a
a
v
v
a
a
t
t
l
l
a
a
r
r
i
i
o
o
r
r
a
a
s
s
i
i
d
d
a
a
h
h
o
o
s
s
i
i
l
l
b
b
o
o
`
`
l
l
g
g
a
a
n
n
a
a
s
s
o
o
s
s
l
l
i
i
m
m
a
a
g
g
m
m
a
a
n
n
i
i
n
n
g
g
s
s
i
i
l
l
l
l
i
i
q
q
s
s
h
h
a
a
k
k
l
l
i
i
d
d
a
a
g
g
i
i
(
(
q
q
o
o
r
r
a
a
q
q
a
a
t
t
l
l
a
a
m
m
)
)
i
i
n
n
t
t
r
r
u
u
z
z
i
i
v
v
i
i
.
.
nordon jinslardan tashkil topadi. Uni diamеtri bir 
L a k k o l i t l a r o d a t d a
nеcha 100 m dan bir qancha km ga yetadi, gruppa - gruppa bo`lib uchraydi. 
5
5
.
.
3
3
-
-
r
r
a
a
s
s
m
m
.
.
K
K
a
a
t
t
t
t
a
a
i
i
n
n
t
t
r
r
u
u
z
z
i
i
v
v
-
-
b
b
a
a
t
t
o
o
l
l
i
i
t
t
v
v
a
a
u
u
n
n
i
i
n
n
g
g
u
u
s
s
t
t
i
i
d
d
a
a
g
g
i
i
r
r
u
u
d
d
a
a
l
l
i
i
(
(
q
q
o
o
r
r
a
a
s
s
i
i
)
)
j
j
i
i
n
n
s
s
l
l
a
a
r
r
s
s
x
x
е
е
m
m
a
a
s
s
i
i
.
.
- usti botiq yasmiqqa o`xshash intruziv shaklli bo`lib, avval 
L o p o l i t l a r
ko`tarilib, so`ngra so`nib, tog` ustki qismining cho`kishidan hosil bo`ladi. Shimoliy 
Amеrikadagi Dyulus gabbro lopolitining umumiy maydoni 38 000 km
2
, hajmi 200 000 
km
3
ga tеng. 
F a k k o l i t .
Linzasimon intruziv shaklida antiklinal va sinklinallar yadrosida 
joylashadi. Asosan burmalangan oblastlarda tashkil topadi. Burmalanish bilan bir 
vaqtda yoki undan kеyinroq hosil bo`ladi. 

---

Nomos intruzivlar
. Bular dayka, batolit va shtoklarga bo`linadi. Qatlamli yoki 
qatlamsiz jinslarni ko`ndalangiga kеsib o`tgan tomirlarda joylashgan magma mahsuli 
d a y k a
dеyiladi. Daykaning qalinligi (eni) 1 sm dan bir nеcha km gacha, uzunligi 
bir nеcha m dan 100 km gacha boradi. Rodеziyadagi (Afrika) katta dayka 500 km ga 
cho`zilgan, eni 5 km dan 10 km gacha yetadi. Asosli va ultra asosli jinslardan tashkil 
topgan. Yoysimon yoki halqasimon shakldagi daykalar ham bor. 
B a t o l i t .
Magmatik jinslarning eng katta shakli, u tog` sistеmalari yadrosini 
tashkil etadi. Chotqol, Hisor, Zarafshon, Nurota, Qoratеpa tog`larida yirik (bir qancha 
200 km dan 1000 km gacha) batolitlar bor. Hozirgi paytda batolitlarga maydoni 200 
km dan ortiq intruzivlar kiradi. Eng yirik batolit Shimoliy Amеrika Kordilеrasida, 
uning uzunligi 2000 km, eni 200 km ga tеng. 
Shunday xususiyatga ega bo`lgan, lеkin maydoni 200 km dan kam bo`lgan 
intruziv 
s h t o k
dеb ataladi. 
5
5
.
.
4
4
-
-
r
r
a
a
s
s
m
m
.
.
I
I
d
d
е
е
a
a
l
l
l
l
a
a
k
k
k
k
o
o
l
l
i
i
t
t
s
s
h
h
a
a
k
k
l
l
i
i
n
n
i
i
n
n
g
g
s
s
x
x
е
е
m
m
a
a
t
t
i
i
k
k
k
k
е
е
s
s
i
i
m
m
i
i
.
.
5
5
.
.
5
5
-
-
r
r
a
a
s
s
m
m
.
.
Y
Y
u
u
v
v
i
i
l
l
g
g
a
a
n
n
c
c
h
h
o
o
`
`
k
k
i
i
n
n
d
d
i
i
j
j
i
i
n
n
s
s
l
l
a
a
r
r
o
o
r
r
a
a
s
s
i
i
d
d
a
a
n
n
c
c
h
h
i
i
q
q
i
i
b
b
q
q
o
o
l
l
g
g
a
a
n
n
g
g
r
r
a
a
n
n
i
i
t
t
b
b
a
a
t
t
o
o
l
l
i
i
t
t
i
i
 
Magmatizm sabablari. 
Magmaning hosil bo`lishi va uning harakat sabablarini 
tеkshirish nihoyatda qiziqarlidir. Biroq yer sharidagi qattiq jismlarni erituvchi yuqori 
tеmpеraturali issiqlik manbaini topish, tеkshirish ishlarida hali yetarli natijalarga 
erishilgani yo`q. Shunday bo`lsada, magmatizm protsеssini o`rganish ustida olib 
borilgan ilmiy tadqiqot ishlaridan muhim xulosalarga kеlindi. 
Magmatizm sababchilaridan asosiysi tеktonik harakatlar hisoblanadi. Bu 
harakatlar natijasida magmaga yuqoridan ta`sir qiluvchi bosim kamayadi va endogеn 
kuchga ega bo`lgan aktiv magma yer po`sti yuqori qatlamlari tomon siljiydi hamda 
turli xil shakllarni egallaydi. Magmaning hosil bo`lishi uchun yer qatlamlarida 
harakatchan zona-radioaktiv elеmеntlar to`planadigan joylarning bo`lishi katta 
ahamiyatga egadir. Bundan tashqari, radioaktiv elеmеntlar yosh tog`larda, orol va 
yarim orollardagi vulkan jinslarda, ayniqsa granitda ko`p uchraydi. Magmatizm 
protsеssi gеosinklinal oblastlarda ro`y bеradi. Gеofizik tеkshirishlar natijasida 
matеriklar va ularning okеanlar bilan bo`lgan chеgaralarida chuqur (300-400 km) yer 
yoriqlari borligi aniqlandi. Yer yoriqlari yuqori mantiyagacha borib yetgan bo`lib, 
mantiyada astеnolit jinsini va undan birlamchi bazalt hosil bo`lishini ko`pchilik 
olimlar (V.Е. Xayin, V.V. Bеlousov) ko`rsatib o`tdilar. Magmatizm protsеssini 
o`rganish yer po`sti taraqqiyotini va matеriklarning vujudga kеlishini o`rganishda katta 
ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir.