Noyob va radioaktiv metallar rudalarni qazish va qayta ishlash

Deformatsiya 
turlari
. 
Tog` 
jinslarining 
deformatsiyasi hosil bo`lishi 
bosqichlari ketma-ketligi bo`yicha elastik, plastik va mo`rt deformatsiyalarga 
bo`linadi (44-rasm). Ular tog` jinslarining elastikligi, plastikligi va mo`rtligi 
xususiyatlaridan kelib chiqadi. 
Elastik deformatsiya
tashqi kuchlar ta`sirida tog` jinslari shakli va 
hajmining o`zgarishi va shu kuchlar ta`siri to`xtagandan keyin birlamchi holatiga 
qaytishidan iborat bo`ladi. Bunday deformatsiya tashqi kuchlar kattaligi 
elastiklik chegarasidan oshmaganda sodir bo`ladi. 
44-rasm. Deformatsiya turlarining chegarasi. 

---

Agar tog` jinslariga ta`sir qiluvchi tashqi kuchlar kattaligi elastiklik 
chegarasidan ortiq bo`lib, bunda ularning yahlitligi buzilmasa, tashqi kuchlar 
ta`siri to`xtagandan keyin hajmiy va shakliy o`zgarishlar birlamchi holatiga 
qaytmasa, qoldiq deformatsiya hosil bo`ladi va u 
plastik deformatsiya
 
deb 
yuritiladi. Bu deformatsiya kristalli jinslardagi minerallar kristall panjaralari 
qatlamlarining bir biriga nisbatan qaytmas siljishi bilan bog`liq. Tashqi kuchlar 
ta`siri to`xtagandan keyin ular yangi muvozanat sharoitida hosil bo`lgan 
vaziyatini saqlab qoladi.
Qoldiq deformatsiya tog` jinslari yaxlitligining buzilishi (darzliklar hosil 
bo`lishi, parchalanish) orqali sodir bo`lsa 
mo`rt deformatsiya
 
rivojlanadi. 
Deformatsiya 
turlarini 
ko`rgazmali 
tasavvur etish uchun rezina tasma, plastilin 
parchasi va bir varaq qog`oz olamiz (45-rasm). 
Ushbu jismlarga bir xil cho`zuvchi kuchi ta`sir 
etayotgan bo`lsin. Bunda rezina tasma va 
plastilin parchasi cho`ziladi, ammo qog`oz 
varag`i yirtilib ketadi (46-rasm). Demak qog`oz 
varag`i uchun mo`rt deformatsiya xosdir. 
CHo`zuvchi kuch ta`siri to`xtagandan so`ng 
plastilin parchasi keyingi cho`zilgan holdagi 
shaklini 
saqlab qoladi. 
Bu 
esa 
plastik 
deformatsiya 
uchun 
yaqqol 
misoldir.CHo`zuvchi kuch ta`siri to`xtagandan 
so`ng rezina tasmasi o`zining dastlabki shakliga 
qaytadi. 
Tog` jinslariga faqat 
cho`zuvchi tektonik kuchlar 
emas, 
balki 
siquvchi 
va 
burovchi 
xarakterdagi 
tektonik kuchlar ham ta`sir 
ko`rsatadi. 
Bularning 
natijasida 
murakkab 
tuzilishdagi 
turli 
tektonik 
strukturalar vujudga keladi. 
Ularni o`rganish ham nazariy, 
ham amaliy ahamiyatga ega.