Noyob va radioaktiv metallar rudalarni qazish va qayta ishlash

12.1- rasm. Buyuk Kanondagi qayirusti supalari.
www.fototerra.ru 

---

Akkumulyativ supalarda
allyuviy qalinligi o`nlab va yuzlab metrga borishi 
mumkin (yirik daryolarda 20-30 m ni tashkil etadi).
Erozion supalarda
allyuviy qalinligi yuqori bo`lmaydi, u faqat o`zan 
yotqiziqlaridan iborat. Bunday supalar yuzasida yo tub jinslar, yoki boshqa 
genezisdagi bo`shoq jinslar ochilib yotadi.
Erozion-akkumulyativ
supalarda 
allyuviyning 
barcha 
fatsiyalari 
rivojlangan, yuzasi gorizontal bo`ladi.
Supalarning vujudga kelish sabablari
. Supalarning shakllanishi iqlimning 
o`zgarishi va tektonik harakatlar bilan bog`liq. Iqlim supalar shakllanishida 
asosiy omil hisoblanadi. 
Oqimning harakat kuchi suv hajmiga bog`liq. Namgarchilikning oshishi 
oqim suvining hajmini va uning kuchini oshiradi. Uning erozion qobiliyati 
oshadi, bungacha tiklangan muvozanat buziladi, chuqurlatish eroziyasi 
boshlanadi. Daryo o`zining yangi muvozanat profilini hosil qilaboshlaydi. 
Oldingi qayir suv ko`p bo`lgandagi sathdan chiqadi va qayirusti supasiga 
aylanadi. 
Bosh eroziya bazisining tutgan o`rni daryodagi suv oqimining faoliyatini 
nazorat qiladi. Eroziya bazisining o`zgarishi tektonik harakatlar yoki Dunyo 
okeani sathining evstatik tebranishi bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Muzlik 
bosish davrlarida Dunyo okeani sathi pasayadi va uning chekinish davrlarida 
ko`tariladi. Eroziya bazisining ko`tarilishi vodiylarda allyuviy akkumulyasiyasi 
jarayonini to`xtatadi. Eroziya bazisining cho`kishi vodiylarda chuqurlatish 
eroziyasiga olib keladi. Tog`li rayonlarda bu jarayonlar tektonik harakatlar 
tufayli vujudga keladi. 
Vodiylarining asimmetriyasi.
Daryo vodiylarining betlari simmetrik yoki 
asimmetrik bo`lishi mumkin. Ko`p hollarda betlaridan biri nishab va baland, 
ikkinchisi keng va past nishablikdagi asimmetrik vodiylar kuzatiladi. O`zan 
nishabligi yuqori bo`lgan betga tomon surilgan bo`ladi. Daryo vodiylari 
ko`ndalang kesmasining bunday asimmetriyasi quyidagi sabablar tufayli vujudga 
kelishi mumkin: 
- er sharining o`z o`qi atrofida aylanishi bilan bog`liq sayyorar; 
- tektonik; 
- ekzogen jarayonlar faoliyati. 
Yer yuzasining barcha joylarida Erning aylanishi bilan bog`liq Ber - 
Babine qonuni bo`yicha meridional yo`nalishda oquvchi barcha daryolarning 
vodiysi asimmetrik tuzilishga ega bo`ladi. Bunda shimoliy yarimshardagi 
daryolar vodiyning o`ng betini, janubiy yarimshardagilar esa chap betini ko`proq 
yuvadi (Koriolis qoidasi). Bunday daryolar o`zining rivojlanishi davomida 
o`ngga suriladi. SHu tufayli ularning o`ng beti baland va tik, chap beti esa keng, 
supalangan bo`ladi. Bunday asimmetriya Volga, Dnepr, Dona, Ob, Enisey, Lena 
singari yirik daryolarning vodiylarida yaqqol kuzatiladi.

---

Vodiylarning asimmetriyasi tektonik sabablar tufayli ham kelib chiqishi 
mumkin. Bunday strukturaviy asimmetriya bir tomonga qiyalanib yotuvchi 
qatlamlar bo`yicha oqadigan daryolarda kuzatiladi. 
Vodiylarning asimmetriyasi ularning har ikkala betida yuviladigan tog` 
jinlarining eroziyaga turlicha bardoshligi tufayli ham shakllanadi (128-rasm).
Daryo vodiylari antetsedentli va qo`shib oluvchi bo`lishi mumkin. 
Antetsedentli - bu daryo qirqib o`tadigan struktura shakllanmasdan oldin 
rivojlangan vodiydir. Bunda struktura qanday tezlikda o`ssa, uni daryo shu 
tezlikda qirqadi. 
Daryo boshlanishidagi qo`shib olish bir-biri tomon progressiv o`sib 
boruvchi daryolarda kuzatiladi. Masalan, Ortoloy tizmasidagi Tersog`ar soyi 
ikkiga bo`linib, bir tarmog`i janubga qarab oqib, Oltindarada Muksuvga 
quyuladi. Ikkinchi tarmog`i esa shimolga qarab oqib, Qizilsuvga quyuladi. 
Daryolarning geologik ishi natijasida hosil bo`lgan relef shakllaridan eng 
yiriklari vodiylar va havzalardir.