Noyob va radioaktiv metallar rudalarni qazish va qayta ishlash

Yupiter - “qizil dog`” li ulkan sayyora 
Quyosh sistemasining planetalari ichida eng kattasi hisoblangan Yupiter, tabiati va 
tuzilishiga ko`ra, jumboqlarga boyligi bilan astronomlar diqqatini o`ziga jalb etadi. 
Yupiterning o`rtacha radiusi, Yer radiusidan qariyb 11 marta katta bo`lib, 69 ming 150 

---

kilometrni tashkil qiladi. Bu gigant planeta 778 million kilometr masofada Quyosh 
atrofida aylanadi. Planetaning Quyosh atrofida aylanish tezligi sekundiga 13 kilometr 
bo`lib, 12 yilda bir marta aylanib chiqadi. Boshqacha aytganda, Yerdagi 60 yoshli 
odam Yupiter yili bilan endi 5 yoshga to`lgan bo`lur edi. Qizig`i shundaki, 
Yupiterning o`z o`qi atrofida aylanishi, er tipidagi planetalar aylanishlaridan farq qilib, 
ekvator qismi tezroq - 9 soatu 50,5 minutli, o`rtacha qatlamalari esa sekinroq - 9 soatu 
56 minutli davr bilan aylanadi. 
Yupiter atmosferasida SO
2
va SO
2
kabi molekulyar birikmalarning topilishi 
astronomlar uchun “syurpriz” bo`ldi, chunki vodorodli atmosferada karbonat angidrid 
tez parchalanishi kuzatiladi va shuning uchun ham olimlar mushtariyning 
atmosferasida uni kutmagan edilar. 
Gigant sayyora atmosferasida suv bug`larining topilishi ham katta voqea bo`ldi, 
chunki Yerdan kuzatiladigan planetaning bulutli qatlamlaridagi minus 120-130 
gradusdan past temperaturada suv bug`lari doimo muz holatidagina bo`lishi mumkin 
deb taxmin qilinar edi. 
Yupiterni infraqizil nurlarda o`rganish, boshqa planetalardan farqli o`laroq u 
o`zidan, Quyoshdan olgan energiyasidan qariyb ikki yarim barobar ko`proq energiyada 
nurlanishini ma`lum qildi. Shu munosabat bilan amerikalik taniqli planetalar 
tadqiqotchisi D.J.Koyper Yupiter markazida ham Quyosh va yulduzlardagi kabi 
energiyaning termoyadro manbai mavjud degan xulosaga keldi. Boshqacha aytganda, 
Yupiter planetalardan ko`ra yulduzlarga “qarindosh” degan nazariyani berdi. Biroq 
keyingi yillarda olingan materiallar fonida bu gipoteza o`zini oqlamadi. 
Yupiterdan 278 ming kilometr naridan o`tgan AQSH ning “Voyajer-1” avtomatik 
stantsiyasi mushtariy va uning yo`ldoshlariga tegishli talay yangiliklarni ochdi. 
“Voyajer” olgan rasmlarda planetaning 30 ming kilometrga chuzilgan qutb yog`dusi 
va atmosferasida 17 marta razryadi - yashinni eslatuvchi chaqnash kuzatildi. Planeta 
sirtidan 57 ming kilometr balandlikda kengligi 8 ming 700 kilometr, qalinligi 30 
kilometrdan katta bo`lmagan, Saturnnikiga o`xshash halqasi borligi ma`lum bo`ldi. 
Olimlarning aniqlashicha, bu xalka kattaligi bir necha o`n metrdan bir necha yuz 
metrgacha boruvchi toshlardan va muzdan tashkil topgan.
Avtomatik stantsiya sayyoraning yo`ldoshi yonidan eng Yaqin (19 ming km) 
masofadan o`tib, uning sirtida ayni paytda “ishlayotgan” vulqonni (balandligi 160 km), 
bir necha yuz kilometrga cho`zilgan tog`lar va jarliklarni kuzatdi. Ganimed va Kallisto 
sirtida ko`ringan o`nlab yorug` dog`lar esa, aftidan, kraterlar bo`lsa kerak deb taxmin 
qilindi. Kallistodagi kraterlardan biri bir necha kontsentrik tog` xalqalari bilan o`ralgan 
bo`lib, ayrim joylarda bu tizimlarning oralig`i 1 ming 600 kilometrgacha etadi.
Garchi oxirgi yillarda ulkan sayyora mushtariy va uning yo`ldoshlariga tegishli 
anchayin asriy sirlar “fosh” bo`lgan bo`lsada, xali yana bir necha un yilga yashiringan 
muammolar unda mavjud. Bu “tilsim” lar o`z sirlari bilan o`rtoqlashishi uchun 
navbatdagi kosmik stantsiyalarni kutadilar. Biroq shuni aytish kerakki, bunday kosmik 
apparatlarning qo`ndirilishiga gigant Yupiter uncha ro`yxushlik bermasada, uning yirik 
yo`ldoshlari juda “mehmon” do`sdirlar.
Saturn 
Sayyora qadimgi rimning vaqt va taqdir xudosi Saturn nomi bilan ataladi. Bu 
planeta sharqda Zuhal, greklarda Kronos nomi bilan yuritiladi.

---

Saturn kattaligi jihatidan faqat Yupiterdan keyin turadi, uning diametri 120 ming 
800 kilometr, Quyoshdan o`rtacha uzoqligi 9,5 astronomik birlik, ya`ni kuyoshdan 1 
milliard 427 million kilometr narida yotadi. 
Ekvator zonasining aylanish davri 10 soatu 14 minut bo`lgani holda, qutbga Yaqin 
rayonlari 10 soatu 28 minutli davr bilan aylanadi. 
Planetaning ekvator tekisligi, uning orbita tekisligiga 26 gradus 45 minutli 
burchakka og`ishgan. Saturn atrofida eni 60 ming kilometrgacha, qalinligi 10 - 13 
kilometrgacha etadigan halqasi borligi bilan boshqa planetalardan keskin farq qiladi.
1750 yil Saturnning xalqasi haqida Tomos Rayt shunday yozgan edi: “agar biz 
Saturnni etarli darajada va teleskopda kuzatsak edi, u xolda xalqa, biz yo`ldoshlar deb 
ataydigan jismlardan ancha pastda cheksiz ko`p mayda sayyoralardan iboratligini 
ko`rar edik”. Keyingi tadqiqotlar xalqa xaqida Tomos Reynning bu bashorati xaq 
ekanligini tasdiqladi. 
1857 yili mashxur ingliz fizigi Djmems Klerk Maksvell Zuhalning xalqasi 
monolit bo`lmay, qattiq zarrachalarning tangasimon uyushmasi ekanligini nazariy yo`l 
bilan isbotladi. Ko`p o`tmay, Maksvellning aytganlari mashxur rus astrofizigi A.A. 
Belopol`skiy va amerikalik Dj.E. Klerk tomonidan o`tkazilgan eksperimentlar asosida 
quvvatlandi. Biroq, 1934 yilda G.A. SHayni o`zining observatoriyasidagi (qrim) qator 
nozik kuzatishlari asosida sayyora xalqasi changdan tashkil topgan degan fikrga qarshi 
chiqdi. Boshqa bir olim I.S. Bobrov Saturn xalqasini o`rganishga bag`ishlangan bir 
necha yillik tadqiqotlarini doktorlik dissertatsiyasi ko`rinishida himoya qildi. Uning 
bildirishicha, xalqa kesimi 10 sm chamasi qattiqlikdagi tipik qattiq jinslaridan tashkil 
topgan bo`lib, ba`zan ular ichida diametri bir necha metrgacha boradiganlari uchraydi.
Keyinchalik Titan atmosferasida etarlicha ko`p miqdorda vodorod kuzatildi. 
Zuhalning bu yirik yo`ldoshi haqida olingan ma`lumotlar, 1979 yil 2 sentyabrda 
Titandan 356000 kilometrgina naridan o`tgan “Pioner XI” avtomatik stantsiyasining 
tadqiqotlari bilan to`la tasdiqlandi. Shuningdek bu kosmik apparat yordamida 
Saturnning yana bir yo`ldoshi topildi va kosmik stantsiya sharafiga “Pioner qoyasi” 
degan nom oldi. Saturn yo`ldoshlaridan yana biri - Yaped (diametri 425 kilometr) 
sibert tuzilishi jixatidan juda “rang-barang” ligi bilan kishi diqqatini o`ziga tortadi.