Noyob va radioaktiv metallar rudalarni qazish va qayta ishlash

Qo`yidagi muhim magmatik tog` jinslarining 
 ta`rifini keltiramiz 
Nomi
 
Tarkibi 
Tuzilishi va tashqi ko`rinishi 
1 
2 
3 
1. O`ta asos jinslar: 
Dunit 
Olivin va ba`zan 
xromit 
Strukturasi to`la kristallangan, odatda o`rta va 
kichik donador. Katta chuqurlik jinsi. Rangi 
sarg`im-yashil; ba`zan deyarli qora.
Peridotit 
Olivin, piroksen 
Strukturasi to`la kristallangan. Odatda o`rta va 
mayda donador. Rangi sarg`im-yashil; ba`zan 
deyarli qora.
Piroksenit Piroksen, ba`zan 
olivin
Strukturasi to`la kristallangan. Katta chu-qurlik 
jinsi. Rangi to`q yashil, deyarli qora.
2. Asosiy jinslar: 
Gabbro 
Piroksenlar 
yoki 
rogovaya obman-
ka, plakioglazlar 
To`la kristallangan, katta chuqurlik jinsi. Rangi 
qoramtir yashil, xira yashil, qora; quyilgan, 
o`xshashlariga bazalt va diabaz kiradi. 
Balzat
Gabbro tarkibli 
Strukturasi yashirin kristalli yoki mayda 
kristalli. Quyilgan jins. Rangi qora, odatda 
avgit, plagioklazlar va olivin kristallari bilan bir 
qatorda, ichida mayda, plagioklazning oqish 
xol-xol kristallari, kristallanmagan shishasimon 
massasi uchraydi.
Diobaz 
Gabbro tarkibli 
Strukturasi bazaltnikiga o`xshaydi. Jinsning 
tarkibiga kirgan olivin, prioksen va plagi-
oklazlarning ikkilamchi o`zgarishi natijasida 
yashil kul rang tusga kiradi.
3. O`rta jinslar:
Diorit 
 Plagioklaz (elbit), 
rogovaya 
obmanka 
Strukturasi to`la kristallangan; katta chuqurlik 
jinsi. Rangi oqish, kul rang yoki yashilroq kul 
rang. Rogovaya obmankaning uzun kristallari 
yaqqol 
ko`rinib 
turadi. 
Qo`yilgan 
o`xshashlariga andezit va porfiritla kiradi.
Andezit
Diorit tarkibli 
Porfirli strukturasi bor; Asosiy massa yashirin 
kristalli, g`ovakli. Rangi och kul rang. 
Plagioklaz, rogovaya obmanka yoki avgitning 
kirib qolgan yaltiroq kristallari yaqqol ko`rinib 
turadi.
Porfirit 
Diorit tarkibli 
Strukturasi andezitning o`zi, faqat undan 
zichligi bilan farq qiladi. Rangining to`qligi va 
kirib 
qolgan 
plagioklaz 
kristallarini 

---

shishasimon 
yaltiroqligini 
yo`qotib, 
tuproqsimon sinimlik bo`lib qolishi bilan farq 
qiladi.
Siyenit
Kaliy - natriyli 
dala 
shpatlari, 
rogovaya 
obmanka, biotit va 
algit
Strukturasi to`la kristallangan, odatda o`rta
do-nali. Katta chuqurlik jinsi. Kul rang yoki 
qizg`ish qo`ng`ir rang. Quyilgan o`xshashlari 
traxit va porfirli siyenit.
Traxit
Siyenit tarkibli 
Strukturasi porfirli. Kirib qolgan kris-tallari 
yaltiroq suvdek shaffof, ortok-lazning turli 
sanidindan iborat, rangdor menerallar kamdan 
kam. Odatda och sariq yoki pushti g`ovakli 
jins. 
Porfirli 
siyenit 
Siyenit tarkibli 
Strukturasi traxitnikiday, biroq undan zich 
bo`lgan tekstura bilan farq qiladi. Asosiy massa 
to`q va och kul rang, yoki qizg`ish-qo`ng`ir 
tusda bo`lib, kata kirib qolgan dala shpati, 
slyudalar yoki avgit kristallari bo`ladi.
4.Nordon jinslar 
Granit 
Kvarts, kaliynat-
riyli dala shpatlari, 
biotit, 
kamdan 
kam rogovaya ob-
manka yoki avgit 
Strukturasi to`la kristallangan, odatda o`rta
donador. Katta chuqurlik jinsi. Rangi och kul 
rang yoki qizil. Qo`yilgan o`xshashlari liparit 
va kvartsli porfir kiradi.
Liparit 
Granit tarkibli 
Porfirli 
strukturaga 
ega. 
Och 
rangli 
shishasimon massada dala shpatlari, kamdan 
kam kvarts va biotitning kirib qolgan kristallari 
uchraydi.
Kvartsli 
porfir 
Granit tarkibli 
Liparitni o`zi bo`lib, ancha zich bo`lgan va to`q 
ranga bo`yalgan (oxrasimon qizil, qo`ng`ir 
sariq), asosiy massadan iboratdir va unda 
kvartsni va kuchli darajada o`zgarib ketgan 
ortoglaz 
kristallarini 
uchratish 
mumkin. 
Rangdor minerallarning kirib qolgan kristallari 
kamdan kam uchraydi.
5. Tomir jinslar: 
Pegmatik 
Kvarts, dala shpati 
slyuda (muskovit) 
Strukturasi to`la kristallangan, ba`zan kvarts va 
dala shpatining cho`ziq kristallari o`zaro zich 
o`sishgan bo`lib, ko`ndalang kesmasi qadimgi 
yevrey yozuvini eslatadi. Pegmatitni bunday 
turini «yozma tosh» deb yuritiladi. 
6. Zich tuzilishga ega bo`lgan jinslar: 
Obsikat 
Kaliy, kaltsiy va 
boshqa okisli 
Krastallardan butunlay xoli bo`lgan, turli ximik 
tarkibga ega bo`lgan bir xil massa. Rangi 

---

kremniy kislotasi. ko`kdan 
qora. 
Yaltiroq 
shisha, 
sinimi 
chig`anoqsimon.
Pemza 
Tarkibi obsedenga 
yaqin. 
To`la kristallangan g`ovak jins. Gazlarga boy 
magmaning vulqon orqali otilib chiqishidan 
hosil bo`lgan. Sol. og`ir.1 
Piroklastik (qaynoq-bo`lak) jinslar: 
Vulqon 
kullari 
Sovimagan lava, tog` jinslari va minerallarning 
juda mayda zarrachalaridan hosil bo`lgan 
sochiq uyumlar. 
Vulqon 
tuflari 
Vulqon ko`llari va qumlarining ko`pincha kata-
katta tog` jinslari bo`laklari uchraydi. Jins juda 
qattiq. 
Muhim magmatik jinslar jadvali 
Dala shpatli 
Dala shpatsiz 
NordonSiO 
65-75% 
O`rta SiO
2 
52-65% 
Asos SiO
2
 
42-52% 
O`ta asos
SiO
2
 42% 
kam 
Ortoklaz, 
nordon 
plagioklaz 
Ortoklaz, 
nordon 
plagioklaz 
O`rta 
plagiok-
lazlar 
Asos 
plagioklaz 
Rangdor 
mineral-
lardan 
Rangdor 
minerallar 
slyudalar 
(muskovit 
biotit), shox 
aldamchisi 
piroksenlar 
Rangdor 
minerallar 
asosan shox 
aldamchisi, 
slyuda, 
piroksenlar 
Rangdor 
minerallar 
piroksen, 
Amfibol 
gruppalari 
slyuda 
Rangdor 
minerallar 
piroksen 
gruppasi, 
olivinlar, 
kam 
xollarda 
amfibollar 
Piroksen 
Olivin 
Xromit 
Magnetit
Kvartsli 
Kvarts kam Rangdorlar 
20 % ko`p 
Rangdorlar 
50 % ko`p 
Intruziya 
jinslar 
Granit 
Siyenit 
Diorit 
Gabbro 
Peridoit, 
dunit va 
prioksenit 
Effuzif 
jinslar
Kayno
tipli 
Liparit
Traxit
Andezit
Bazalt
Paleoti
pli 
Kvartsli 
porfir 
Ortofir
Porfirit 
Diabaz
NAZORAT SAVOLLARI 
1. Magmatik tog` jinslari qanday hosil bo`ladi? 
2. Effuziv va intruziv tog` jinslari to`g`risida qanday tushunchaga egasiz? 
3. Magmatik jinslarni guruhga bo`lish uchun qanday xususiyatlari e`tiborga olinadi? 
4. Magma qachon yopishqoq va quyuq, suyuq va harakatchan bo`ladi? 

---