Noyob va radioaktiv metallar rudalarni qazish va qayta ishlash

Venera - Zuxra - “tong yulduzi” 
Qadim rim mifologiyasida sevgi xudosining nomi “Venera” deb yuritiladigan bu 
planetaning Quyoshdan o`rtacha uzoqligi 108 million kilometrdir. Zuxra orbitasi 
bo`ylab sekundiga 35 kilometrli tezlik bilan xarakatlanib, 225 kunda Quyosh atrofida 
bir marta to`la aylanib ulguradi. 
Ravshanligi jihatidan Quyosh va oydan keyin turadigan bu sayyora, juda 
qadimdan kishilar diqqatini o`ziga tortib, “qo`zg`almas” yulduzlar fonida 
harakatlanishi birinchi bo`lib sezilgan “adashgan” yoritkichdir. 
1610 yildayoq G. Galiley bu planetani o`zi yasagan teleskopda kuzatib, oy kabi 
turli fazalarda bo`lishini ko`rdi. Bu xodisa, zuxra ham oy kabi sferik shakldagi osmon 
jismi ekanligining dastlabki isboti edi. Zuxraning kattaligi salkam Еrnikicha bo`lib, 
diametri 12 ming 100 kilometrni tashkil qiladi. 
1761 yil 6 iyunda astronomlar “tong yulduzi” bilan bog`liq fizik bir hodisaning 
guvohi bo`ldilar: sayyoraning harakati Quyosh diskida proektsiyalandi. Bunday 
g`aroyib xodisani kuzatish taniqli rus olimi M. V. Lomonosovga ham nasib qilgan 
ekan. Olim Veneraning Quyosh diskidan o`tishini kuzatayotib, sayyora qalin atmosfera 
bilan qoplanganligini aniqladi. Uzoq yillar davomida ana shu qalin atmosfera - 
“paranji” misol zuxraning haqiqiy jamolini bizdan yashirib kelardi. 
Kezi kelganda shuni aytish kerakki, Veneraning Quyosh diskiga proektsiyalanib 
o`tishi, juda kam uchraydigan hodisa bo`lib, Lomonosovning XVIII asrdagi eslatilgan 
kuzatishidan so`ng atiga 3 martagina kuzatildi; navbatdagi o`tishi esa 2004 yilning 8 
iyunida bo`ldi. Sayyoraning sirtini spektroskopik o`rganishlar, uning agmosferasi, 
asosan karbonat angidriddan iborat deyishdan ortiq ma`lumotlarni berishga ojizlik 
qildi. 
Sayyorani tekshirishning 60 - yillardan boshlangan yangi usuli “tong yulduzi” ga 
tegishli ko`p jumboqlarni hal qilishga imkon berdi. Natijada Veneraning o`z o`qi 
atrofida va Quyosh atrofida haqiqiy aylanish davrlari birinchi marta tug`ri aniqlandi. 
Ma`lum bo`lishicha, planetaning aylanish o`qi uning orbita tekisligiga deyarli tik 
joylashib (anig`i 87 gradusda Yerdagidek yil fasllari kuzatilmaydi. Shu radiolokatsion 
kuzatishlar Zuxraning o`z uqi atrofida aylanish davrn 243 kunga tengligini, hamda 
sistemasining sharqdan - g`arbga aylanuvchi yagona ekanligini ma`lum qildi (boshqa 
sayyoralar atrofida g`arbdan sharqqa aylanadi). 
Xulosa qilib aytganda, Veneraga uchirilgan kosmik apparatlar yordamida uning 
atmosferasi va sirtiga tegishli quyidagi yangi ma`lumotlar qo`lga kiritildi: 
Sayyora atmosferasining bosimi juda Yuqori bo`lib, olimlar hech kutmagan 
miqdorni 90 atmosferani ko`rsatdi. Uning 97 foizini karbonat angidrid, suv bug`lari, 
kislorod esa atiga 1,5 foizini tashkil qilishi ma`lum bo`ldi. Sayyora sirtida Yaqinda 
o`lchangan harorat +470 gradusgacha (sel`siy shkalasida) etadi. 
“Tong yulduzi” ning erga yana bir “qarindosh” ligi shundaki, uning osmonida ham 
qalin bulutlar kuzatilib, ularning “tizgini” shamolning qo`lida bo`ladi. Qizig`i 
shundaki, sayyora atmosferasida bulutlar bir necha qavatga ega, asosiy bulutlar 
qatlamining Yuqori chegarasi taxminan 65 kilometr atrofida bo`lib, pastki chegarasi 

---

48-49 killometrli balandlikda yotadi. 65 kilolmetrdan to 85 kilometgacha. Shubxasiz, 
zuxra to`g`risidagi bu modelni tugallangan deyishga hali erta.
Yer 
Biz ustida yashayotgan osmon jismi, Quyoshdan uzoqligi bo`yicha uchinchi 
o`rinda turuvchi planeta bo`lib, Quyoshdan o`rtacha uzoqligi 149,6 million kilometrni 
tashkil etadi. Planetamizning ekvatorial radiusi 6378 kilometr, ya`ni qutb radiusidan 
taxminan 21 kilometrga ortiqlik qiladi. Yer, Quyosh atrofida sekundiga 30 kilometr 
tezlik bilan harakatlanib, 365,24 kunda bir marta to`la aylanib chiqadi. Bir yilda to`rt 
faslning planetamizda kuzatilishining sababi, Yer o`qining orbita tekisligiga 66,5 
daraja og`maligi bilan tushuntiriladi. 
Yer o`z o`qi atrofida 23 soatu 56 minutu 4 sekundda to`la aylanib chiqadi. Biroq 
uning Quyoshga nisbatan aylanish davri bir oz uzunroq bo`lib, 24 soatni tashkil qiladi. 
Sayyoramizning Quyoshga nisbatan aylanish davrining uzunligiga sabab, Quyoshning 
yulduzlar oralig`ida yillik ko`rinma siljishidir (bunday siljish, Yerning Quyosh atrofida 
haqiqiy harakatlanishi tufayli sodir bo`ladi). 
Yerning o`rtacha zichligi 5,5 g/sm
3
- ga teng bo`lib, massasi taxminan 6 ·1021 
kilogrammni tashkil etadi. Planetamizning tuni deyiluvchi atmosferasi minglab 
kilometrli balandlikkacha cho`zilib, og`irligi qariyb 5 ming 160 trillion tonna keladi. 
Bunday “tun” Yerda hayotning paydo bo`lishi va rivojlanishida muxim rol o`ynagan. 
Xususan, 20-30 kilometr chamasi balandlikda joylashgan azon qatlami, Quyoshning 
qisqa to`lqinli ul`trabinafsha nurlarini kuchli yutib, barcha tirik jonivorlarning, 
jumladan odamzotni, bunday nurlarning xavfli ta`siridan asraydi. Atmosferaning 21 
foizga Yaqinini kislorod, taxminan 78 foizini esa azot, qolgan qismini esa boshqa 
gazlar: argon, karbonat angidrid va suv bug`lari tashkil qiladi. 
Yer gidrosferasiga (Yer yuzidagi qattiq, suyuq va gaz holatidagi suvlarning 
majmuasi) ko`ra boshqa planetalardan keskin farq qiladi. Unda faqat suyuq, holatdagi 
suvning hajmi 1 million 370 ming trillion kub metr bo`lib, umumiy maydoni 3610 
milliard kvadrat metrga teng. Boshqacha aytganda, Yer sirtining qariyb 71 foizini 
suvlik tashkil qiladi. Quruqlikning o`rtacha balandligi dengiz satxidan 875 metr 
bo`lgani holda, dunyo okeanining o`rtacha chuqurligi 3800 metrgacha boradi. 
Suv o`zining ajoyib xususiyatlariga ko`ra, Yerda optimal issiqlik rejimining 
vujudga kelishida muxim rol o`ynaydi. Suvsiz organik hayot Yerda vujudga kela 
olmasdi. 
Grenlandiya quruqligini ko`p qismini muz qoplaydi. Uning umumiy massasi 24 
ming 200 trillion tonnaga tengdir. Bordiyu, bunday miqdordagi muz erisa edi, dunyo 
okeanining satxi 60 metrga ko`tarilib, quruqlikning yana 10 foizi suv ostida qolgan 
bo`lardi. 
Yerning qattiq qatlami litosfera deyilib, bu qismda planetamizning asosiy qatlami 
mujassamlashgan bo`ladi. Garchi bir qarashda litosfera sirtida turib, uning ichki 
tuzilishi haqida ma`lumotga ega bo`lish mumkin emasdek tuyulsada, aslida 
sayyoramizning inertsiya momenti va Yer qimirlashlari asosida uning ichki tuzilishi 
haqida etarlicha aniq ma`lumotlar olish mumkin. 
Gap shundaki, seysmik to`lkinlar bo`ylama va ko`ndalang bo`lib, bo`ylama 
to`lqinda zarrachalar to`lqining tarqalish yo`nalishi bo`yicha siljigani holda, 
ko`ndalang to`lqinda tarqalish yo`nalishi bilan tug`ri burchak tashkil qiladi. 

---

Ko`ndalang tulqinlarning tarqalish tezligi esa bo`ylama to`lqinlarnikidan katta bo`ladi. 
Shuningdek, seysmik to`lqinlar, turli zichlikdagi qatlamlar chegarasidan qaytish va 
sinish hususiyatiga ham egadir. Bunday ma`lumotlar asos qilib olingan usullarga 
tayangan holda, litosferaping ichki tuzilishi haqida etarli darajada ishonchli 
ma`lumotlar olindi. 
Xususan, suyuqlikning ko`ndalang to`lqin siljishiga qarshilik qilmasligi tufayli, 
bunday to`lqin suyuqlikda tarqala olmasligi bazasida litosferaning suyuq yadrosi 
borligi asrimizning boshidayoq aniqlangan edi. 
Bu usullar yordamida tekshirishlar, litosferaning qattiq qatlami ham bir jinsli 
bo`lmay, taxminan 40 kilometr chuqurlikda keskin chegara borligini bildirdi. Bu 
chegaraviy sort uning kashfiyotchisi nomi bilan moxorovichich sirti deb yuritiladi. Bu 
sirtdan Yuqori qatlam litosfera po`stlogi osti esa mantiya deb yuritiladi. Mantiyaniig 
zichligi 3,3 g/sm
3
dan (moxorovichich sirtida) 5,5 g/sm
3
gacha (yadro chegarasida) 
ortadi. Yadro chegarasida zichlik keskin ortib 9,4 g/sm
3
ni tashkil qiladi. Yer 
markazida zichlik 14,5 - 18 g/sm
3
gacha tartibda bo`lib, bosim 1 million 300 ming 
atmosferaga boradi.