Нязяри вя практики риторика

Miqyas məsələsi – eyniyyət qanunu ilə bağlı olan ən mü­hüm məsələlərdən biridir. Məlum olduğu kimi bu məsələ pred­metin məlumatda nə dərəcədə ətraflı əks olunmasının ba­şa düşülməsini əhatə edir. Bura həmçinin predmetin miqdar ba­xımdan neçə tərəfinin əks olunması da daxildir. Predmet da­ha iri miqyasda götürüldükcə, onun əvvəlcə növ, sonra isə soy (cins) əlamətləri daha böyük rol oynamağa başlayır.

Daha kiçik miqyasda, əlbəttə, xüsusi əlamətlər daha aydın şəkildə görünür. Buna görə də predmetin hansı miqyasda təqdim edilməsi məsələsinin həlli çox vacibdir: miqyasda kəs­kin dəyişmə onun başa düşülməsini çətinləşdirir.

Məsələn, məlumatda «invensiya» bölməsində olan hə­min «pişiyi» təqdim edərkən, mən müvafiq «predmeti» elə miqyasda təsvir edə bilərəm ki, o, mənim görüş dairəmə əsa­sən yalnız yumrubaş kimi çıxış edə bilər. Aydın məsələdir ki, belə miqyasda yırtıcı heyvan kimi «irimiqyaslı» anlayışı tətbiq etmək mənim üçün çətin olar, çünki yumru baş (yeri gəlmiş­kən, insanın da başı yumrudur!) heç də birbaşa və xüsusi ola­raq yırtıcılara aid olan əlamət deyil. Digər tərəfdən isə başqa miq­yasda (yırtıcı heyvan, və ya sadəcə yırtıcı) pişiklərin ba­şı­nın forması məni nə qədər maraqlandırmasına baxmayaraq diq­­qətimi pişiyin yumru baş olması üzərində cəmləşdirmək məq­sədilə mənim üçün elə də çox imkanlar yaratmır. Əks halda mənim məlumatın yırtıcılar üçün məlum olmayan əla­mət­lər istiqamətində «əyilmiş» olacaq.

Beləliklə, miqyası təyin edərkən, mən bununla da artıq eyniyyət qanununu həyata keçirməyin istiqamətini də müəy­yən­ləşdirmiş oluram, daha doğrusu soyun (heyvan), sinfin (yır­tı­­cı heyvan), növün (pişikkimilər ailəsi), yarımnövün (pişik), növ müxtəlifliyinin (ev pişiyi) və ya tək fərdin (məsələn, Ma­ri­ya-Antuanetta adlı konkret pişik) sərhədlərindən kənara çıxmı­ram (Aydın məsələdir ki, məni yenə də pişiyin yumru baş olma­­sı maraqlandırırsa, məndə maniakal maraq oyadan bu əla­mətin müntəzəm müzakirəsi üçün növ (pişikkimilər ailəsi) miq­yasını seçmək daha məqsədəuyğundur; belə ki, bu əlamət bu miqyasda daha yaxşı müzakirə oluna bilər, eyniyyət qanunu da beləliklə, «öz-özünə» tənzimlənər!).

Şübhəsiz ki, hətta eyni məlumatın gedişində belə mən dəfələrlə – və hətta məntiqsiz olsa da! – miqyası dəyişə bilə­rəm. Həm mən bunu ağlıma gələn sürətlə edə bilərəm (əgər mə­sələn, hirslənmişəmsə, bunu ən yüksək sürətlə edərəm). Mə­sələ bundadır ki, eyniyyət qanunu bütün məlumat boyu hər hansı müəyyən miqyasa sözün ciddi mənasında, sədaqətli olma­­ğı məndən tələb etmir. O, mənim yalnız müəyyən mə­kan­da konkret mühakimənin miqyasını (və, müvafiq olaraq, pred­metin sərhədini) başa düşməyi tələb edir. O, həm də hər dəfə mənə lazım olanda digər miqyasa keçərkən bunu nəzərə alma­ğımı da tələb edir.

Amma bununla belə, mən hər halda tez-tez miqyası də­yişmirəm. Əks halda mən belə keçidlərə dair dinləyicilərə mə­lumat verməliyəm. Həm də bunu elə etməliyəm ki, nə o, mə­lumata olan marağını itirsin, nə də məlumatın içərisində do­la­şıb qalmasın.

Nəhayət, eyniyyət qanununa əməl edərkən müəyyən mə­lumatda predmetin sərhədlərinə dair mənim təsəvvürümün din­ləyicilərin müvafiq təsəvvürü ilə nə dərəcədə uyğun gəldiyini də mən nəzərə almalıyam: müəyyən məqamda bizim müxtəlif pred­metləri müzakirə etdiyimizi və ya eyni predmeti müxtəlif miq­yaslar çərçivəsində təqdim etdiyimizi anlamaq ən yaxşı hal­da təəssüf doğura bilər. Belə hallarda əlbəttə, eyniy­­yət qanunu fəa­liyyət göstərməyəcək. Belə situasiyanın aşağıdakı latın aforiz­minə uyğun olaraq qiymətləndirmək olar: «Cum prinsipia ne­gante non est disputandum» («Prinsipləri inkar edənlərlə mə­na­sızdır mübahisə etmək»).