Нязяри вя практики риторика

§3.2.4. Analoji arqumentləşdirmə

Analoji arqumentasiya (yunancadan tərcümədə analogiya – uyğunluq, oxşarlıq deməkdir) ritorikada məntiqi arqument­ləşdirmə kimi yaxşı öyrənilib. Amma analoji arqument­ləş­dir­məyə ziddiyyətli münasibət mövcud olub. Bir tərəfin fikrincə «Hər şeyi müqayisə etməklə dərk etmək olar», digər tərəfin fik­­rincə isə, «analogiya arqument deyil». Belə ziddiyyət ana­lo­­­­giyanın ikili təbiəti ilə izah olunur. Bir tərəfdən analogiya, şübhəsiz ki, məntiqi təfəkkürün qanun və prinsiplərinə əməl etməyi nəzərdə tutan məntiqi əməliyyatdır. Bu baxımdan ana­lo­giyadan dispozisiyada istifadə olunurdu. Dispozisiya analo­giyanın «qaydalar üzrə oynamasını» tələb edirdi.

Digər tərəfdən, analogiya həm də ritorik əməliyyatdır – bu mənada istənilən trop özündə analogiya tipini əks etdirir. Bu baxımdan Y.M.Lotmanın fikri çox qiymətlidir: analo­gi­ya­ prinsipi «Ritorik münasibətlərin mahiyyətini təşkil edir» (Loq­man Ö.M. Ritorika. İzb. statği v 3-x tomax. Tallin. 1992, s.178).

Bu paraqrafda biz analogiyadan məntiqi əməliyyatlar ki­mi danışacağıq. Ritorik əməliyyatlar kimi analogiyadan isə dərs­liyin dördüncü fəslində («Elokusiya») bəhs edəcəyik.

Qədim dövrün ritorika dərsliklərində natiqlərin nitq prak­ti­kasında geniş istifadə edilən məntiqi cəhətdən analoji arqu­ment­ləşdirmənin ən müxtəlif nümunələri öz əksini tapır. Rito­rika tərəfdən analogiyaya olan böyük nəzəri marağı analogiya problematikasının bizə gəlib çıxan aspektlərinin (həm məntiqi, həm də ritorik xüsusiyyətlər) iki çox işlənilmiş sistemdə təza­hür etməsi ilə izah etmək olar: sistemlərdən biri həddindən artıq mükəmməldir və «troplar və fiqurlar» adlanır (analo­giya­nın müxtəlif üsullarının təsnifatı), ikinci sistem isə sadəcə ola­raq məntiqin qanun və prinsiplərinə uyğun olaraq analogiyanı həyata keçirmək üçün qaydalar toplusu kimi yaxşı nizamlanıb.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, analogiya yunancadan tər­cü­mədə uyğunluq, oxşarlıq deməkdir. Bunu yenə də xüsusi ola­­raq ona görə qeyd edirik ki, müəyyən mənada oxşarlıq eyniy­yət­dən fərqə keçid mərhələsidir (amma buna baxmayaraq eyniy­yət çox zaman oxşarlığın xüsusi halı sayılır). Və əgər oxşar­lığı bu şəkildə qəbul etsək, onda məhz oxşarlığın araş­dırılmasının nə üçün ən perspektivli analogiya əməliy­yat­la­rından biri hesab olunması aydınlaşar. Eyniyyət – bütün əla­mət­l­əri üst-üstə düşən predmetlər (hadisələr) arasındakı müna­sibətdir. Fərq isə heç bir ümumi əlamətlərə malik olmayan predmetlər (hadislər) arasındakı münasibətdir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, faktiki olaraq yalnız predmetləri müqayisə etmək olar.

Müasir elm oxşarlığı xarakterizə edərək onun üç əsas əlamətini göstərir:

- onun reflektiv (qeyri-iradi) olması;

- onun simmetrik olması;

- onun tranzitiv olması.

Bu əlamətlər oxşarlığı predmetlər arasındakı qarşılıqlı əvəzetmə münasibətləri kimi nəzərdən keçirməyə imkan ya­radır. Yəni bu münasibətlərə əsasən bir predmet bu və ya digər baxımdan digərinin yerinə qoyula bilər. Aydın məsələdir ki, məntiqi cəhətdən tam qarşılıqlı əvəzetmə zamanı predmetlər ara­sındakı bütün fərqlər aradan qalxır; bu isə oxşaqlığa xas olan keyfiyyət deyil.

Refleksivlik dəyəndə (reflexia latıncadan tərcümədə – ge­riyə dönmə deməkdir) müəyyən zaman anında predmetin özü­nün özü ilə eyniyyət təşkil etməsi başa düşülür. Eyniyyət qanunu müzakirə edərkən bu barədə artıq bir qədər danış­mı­şıq. Yalnız predmetin özünün özü də eyniyyət təşkil etməsi faktiki olaraq ayrı-ayrı predmetlər arasındakı sərhədləri gör­mək imkanı yaradır.

Refleksivlik oxşarlığın digər əlamətlərinə nisbətən daha sərtdir. Bu onunla izah edilir ki, özü ilə eyniyyət təşkil etməyin «sərt çərçivəsi» müqayisə obyekti kimi predmetlərə stabillik verir.

Buna görə də hər bir müqayisənin əsas şərti həmin za­man anında predmetin özünün özü ilə eyniyyət təşkil etmə­si­dir. Aydın məsələdir ki, məsələn, mən Sovet İttifaqını müasir Rusiya ilə müqayisə etmək istəyəcəm: Sovet İttifaqı müəyyən mənada reflektivdir: o, artıq şəkilini dəyişə bilməz, çünki Sovet İttifaqı artıq mövcud deyil; o, artıq tarixi anlayışa çevrilib. Di­gər tərəfdən isə, müasir Rusiya yalnız müasir Rusiyadır – mən onun aktual əlamətlərini qeyd etmək və qiymətləndirmək üçün tələsməliyəm, çünki bu predmet öz şəklini dəyişə bilər (mə­sələn o, monarxiyaya və ya yenidən Sovet İttifaqına çev­rilə bi­lər!). Mən müasir Rusiyanı indiki anda götürməli, mümkün də­yi­şiklikləri inkar etməli, yəni «sərt çerçivə»də işləməliyəm. Yalnız bu halda analogiya prosesi səmərəli ola bilər – əks halda o, səmərəsiz olacaq.

Oxşarlığın simmetrikliyi deyəndə «əgər A B-ə bəra­bər­dir­sə, onda B də A-a bərabərdir» formulu ilə ifadə olunan mü­nasibətlər başa düşülür. Beləliklə, simmetrikliyə əsasən əgər mən iki predmeti hər hansı əlamətə görə müqayisə edirəmsə, onda bu əlamət müqayisə prosesində dəyişikliyə məruz qalma­dan qəti müəyyən olunmuş əlamət kimi həm nəyin müqayisə edilməsində və həm də nə ilə müqayisə edilməsində təzahür edir.

Oxşarlığın bu xüsusiyyətini anlamaq çox cətindir, amma, yəqin ki, bu nümunə buna kömək edər. Məsələn, mən bir fincan qəhvənin doldurulma dərəcəsini digər bir fincan qəh­və­nin doldurulma dərəcəsi ilə müqayisə edirəm və belə nəticəyə gəlirəm ki, birinci fincan ikinciyə nisbətən daha çox doldu­ru­lub. Bu o deməkdir ki, ikinci fincan birinciyə nisbətən daha az doldurulub (oxşarlığın simmetrillik əlaməti). Əgər hər hansı sə­bəb­dən bu belə deyilsə (məsələn, müqayisənin gedişində ikinci fincana qəhvə əlavə olunar) müqayisə düzgün sayılmır və mən digər müqayisə aparmalı oluram.

Deməli, simmetriklik əlaməti – müqayisə əməliyyatının gedişində predmetlərin ayrı-ayrı tərəflərinin və ya keyfiy­yə­tinin dəyişməməsi deməkdir. Daima öz ümumi şəklini dəyişən iki bulud formasını bir-biri ilə müqayisə etməyin necə olduğu­nu təsəvvür etmək asandır. Bu halda analogiya prosesi ümu­miy­yətlə mümkün olmayacaq, çünki koordinat sistemi fasiləsiz olaraq qarışır.

Oxşarlığın aşağıdakı əlaməti – tranzitivlik əlaməti ilə bir­gə simmetrilik əlaməti müqayisə aparılan bütün hallarda elmin diqqət mərkəzində olmur.