Нязяри вя практики риторика

Üçüncüsünü istisna qanununun fəaliyyəti praktiki cəhət­dən hər bir mübahisədə özünü göstərir. Bu zaman da tərəflərin mövqeyini dəqiq müəyyənləşdirmək üçün ciddi sual­lar qoyu­lur.

Məsələn, ev satışı ilə bağlı olan misala qayıdaq. Bu halda hirslənmiş alıcı satıcını üçüncünü istisna qanununa əməl etmə­yə vadar edə bilər: «Ya siz evi əvvəlcə razılaşdırılmış qiy­mətə satırsınız, ya da satmırsınız». Aydın məsələdir ki, «Mən evi bir növ satıram və bir növ satmıram …» kimi cavab bu situasiyada (ümumiyyətlə, istənilən digər situasiyada da) tamamilə qeyri-relevant olar, çünki sual olmayan yerdə çıxış axtarılması deyil, o irəli sürülən mülahizələrdən birini doğru, digərini isə yalan kimi qəbul etməyi nəzərdə tutur.

Ritorika həmişə iddia edirdi ki, «fikirlərin yerbəyer edil­mə­si» taktikası nadir hallarda qeyri-qənaətbəxş nəticələrə gəti­rib çıxarır: nitqin fəaliyyət xətti dəqiq çəkiləndə çox vaxt «rə­qiblər» tamamilə özlərini həmfikir kimi hesab edirlər, çünki hə­­qiqətdə onlar arasında prinsipial fikir ayrılıqları möv­cud olmur. Hamımıza, məsələn, «rus mübahisəsi» fenomeni yaxşı məlumdur.

«Rus mübahisəsi»ndə, nitq konfliktinə girmək üçün işti­rak­çılarda heç bir obyektiv səbəb olmur, çünki əvvəlcədən onlar bir-biri ilə həmrəydirlər, amma bu yalnız çox qızğın mü­ba­hisənin sonunda məlum olur! Belə hallarda kontradiksiya qüt­bünün müəyyənləşdirilməsi kimi «xarici» tədbirlər çox fay­dalı ola bilər: mübahisə edənlər mübahisə predmetinin olma­dığını nə qədər tez aşkar etsələr, onlar üçün bir o qədər yaxşı olar.

Həqiqətən fikir ayrılığı olan hallarda mübahisə edənlər tərəfindən kontradiksiya qütbünün müəyyənləşdirilməsi rəqib­lərdə mübahisənin getdiyi «sahələrə» dair daha aydın təsəv­vürün yaranmasına kömək edir və bu səbəbdən də hər biri da­ha şüurlu sürətdə öz sahəsini müdafiə etməyə başlayır. Konf­likt predmetinin aydın şəkildə başa düşülməsi, mübahisənin ağıl­lı sürətdə aparılması şübhəsiz ki, pozitiv haldır: mübahisə edənlər bir-birinə «düşmən» kimi baxmırlar və hər hansı kon­kret səbəbə görə opponent olurlar. Bu isə mübahisəni prob­lemin sakit müzakirəsinə çevirir.

Bəzən ritorika hətta qəsdən ehtimal taktikasından istifadə edərək (məsələn, «ehtimal edək ki, bizim baxışlarımız tama­mi­lə bir-birinə ziddir» və s. kimi) «sahə bölgüsü» həyata keçir­mə­yi təklif edirdi ki, bunun da gerçəkliyə uyğun gəlməsi vacib deyi­l­di. Başqa sözlə, məhz harada fikir ayrılığı olduğunu daha yaxşı anlamaq üçün mübahisə edənlərə öz üzərlərinə opponent rolunu götürmək və bu zaman artıq ümumiyyətlə, mübahisə etmək əvəzinə yalnız «ziddiyyət nöqtəsini» müzakirə etmək təklif edilirdi. Əlbəttə, mübahisə predmeti prinsipcə imkan ya­ratmırdısa, «fikirlərin yerbəyer edilməsi» proseduru məsləhət görülmürdü. Daha doğrusu, fikri əksfikir kimi təqdim etmək imka­nı olmalı idi.

Tam «münaqişəli» görünüşə malik olsalar da, əslində heç də bütün fikirlər əksfikirlər kimi çıxış edə bilmir.

Məsələn, tərəflərdən biri «İ qəşəngdir», bu zaman digəri isə «İ eybəcərdir» deyərsə, üçüncünü istisna qanunu fəaliyyət göstərir. Əgər tərəflərdən biri «İ qəşəngdir», bu zaman digər isə «İ faydalıdır» deyərsə üçüncünü istisna qanunu fəaliyyət göstərmir, çünki əvvəlcədən müqayisə ediləcək cütlük yoxdur («qəşəng-faydalı» cütlük deyil). A.Kibedi Varqın qeyd etdiyi kimi, məhəbbəti nifrət ilə müqayisə etmək olar, amma küçə fənərini pendir ilə müqayisə etmək olmaz (Bax.: Döbua M., Gdelin F., Klinkenberq Ş.-M. i dr. Obhaə ritorika. –M. Proqress, 1986, s.246).

Buna görə də üçüncünü istisna qanunu baxımdan hökm­lərin qiymətləndirilməsi üçün ritorikanın irəli sürdüyü ən mü­hüm tələblərdən biri müqayisə etmənin dəqiqliyidir. Müqayisə edilən hökmlər kontradiktor münasibətlərdə və ya ən azı (mi­ni­mum kimi) – kontrar münasibətlərdə olmalıdır (contradi­ecto­rius yunancadan tərcümədə – əks, zidd, contrarius isə – müqa­yi­sə edilmiş, qarşı-qarşıya qoyulmuş deməkdir). Kontradiktor anla­yış mahiyyətə «deyil», inkar hissəciyinin köməyi ilə for­mal əlamət əsasında müqayisə edilən anlayışlardır (məsələn, A və A deyil. «qara» və «qara deyil»). Kontrar anlayış isə məz­mu­nu­na görə müqayisə edilir (məsələn, A və B, «qara» və «ağ»). Hökmlər arasında kontradiktor və ya kontrar münasi­bət­lər olmaz­­sa, üçüncünü istisna qanunundan istifadə etmək müm­kün deyil.

Bu baxımından üçüncüsünü istisna qanununun həm də özü­nəməxsus şəkildə «çeşidləyici» rol oynadığını da demək olar: o, obyektiv şəkildə mübahisəni qeyri-mübahisələrdən ayır­­mağa imkan verir. Çünki mübahisə yalnız belə ola bilər və yə­qin ki, yalnız müzakirə edilən anlayışlara üçüncünü istisna qanununu tətbiq etmək imkanı olanda o, məna kəsb edir: yalnız bu halda bu və ya digər predmetlərə dair opponentlər arasında həqiqətən prinsipial şəkildə fikir ayrılığı mövcud olur. Üçün­cünü istisna qanunu bu fikir ayrılığının nə dərəcədə prinsipial olduğunu yoxlamağa imkan yaradır.

Məsələn, mən elə fikirləşirəm ki, çizburqer qambur­qer­dən daha yaxşıdır (bu zaman anlayış kontrar münasibətdə olur). Və əgər mən opponentinin çizburqerə nisbətən qambur­qe­rə üstünlük verdiyinə qəti əmin olsam, onda öz fikrimin xey­rinə arqumentlər irəli sürməyimin mənası olar. Əgər mənim oppo­nentim nə qamburqerdən, nə də çizburqer isə xoşu gəl­mir­sə, onda mənim çizburqerin qamburqerdən yaxşı olduğunu sü­but etməyə heç bir ehtiyac yoxdur: çünki həmsöhbətim üçün onlar arasında prinsipial heç bir fərq yoxdur.

Üçüncünü istisna qanunu barəsində olan söhbətimizin so­nunda qədim lətifədən misal gətirmək yaxşı olardı. Belə ki, bu qanunun fəaliyyət xüsusiyyətləri bu lətifədə yaxşı əks olunub. Quldurun «pul kisəsi, yoxsa həyat?» sualına onun qurbanı fi­kir­ləşərək belə cavab verir: «Bağışlayın, siz mənə başqa ne­yisə seçmək imkanı verə bilərsinizmi?» üçüncünü istisna qanu­nu baxımdan quldurun sualı nə kontradiktor, nə də kontrar cə­hət­dən formulə edilməyib: «pul kisəsi» və «həyat» bir-birinə zidd anlayışlar deyil. Məlum məsələdir ki, quldurun «Həyat, yoxsa ölüm?» sualına belə cavab verməzdi. Bu halda üçüncü həqiqətən yoxdur!...