O bobojonov k. Jumaniyozov

5.8. Asosiy vositalarni ijaraga olish va ijaraga berish hisobi.
Bozor iqtisodiyotiga kirib borish va uning rivojlanishi jarayonida 
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’zlarining ishlab chiqarish quvvatini 
oshirish maqsadida ijaraga olingan asosiy vositalardan ko’proq 
foydalanishi mumkin. Shuning natijasida hozirgi davrda ularning xo’jalik 
faoliyatida ijara munosabatlari muhim o’rin tutmoqda.
Ijara deb – aktivlarning egasi (ijaraga beruvchi) boshqa sub’ektga 
(ijarachiga) ma’lum bir vaqt ichida va to’lov evaziga aktivlarni ishlatish 
uchun eksklyuziv huquqni topshirishi bo’yicha tuzilgan bitimga asosan 
uzoq muddatli aktivlarni foydalanishga berish tushuniladi. 
Ijarachining asosiy majburiyati bo’lib, ijara haqini belgilangan davrda 
va to’liq to’lash hisoblanadi, odatda har oyda yoki har yil choragida, 
hamda bo’nak tariqasida to’lovlar amalga oshiriladi. Bunda aktivlarni kim 
ishchi holatda tutishini ijara kelishuvi aniqlaydi. Tezkor ijara bitimi 
bo’yicha – bino va asbob-uskunalarning qisqa vaqtga (bir kundan bir 
yilgacha yoki ko’proqga) ijaraga olganda ijaraga beruvchi asosiy 
vositalarni ta’mirlash va ijrani amalga oshirish bo’yicha xarajatlar deb 
ataluvchi joriy xarajatlarni to’lash, masalan soliqlar va mulk sug’urtasini 
to’lashni o’z zimmasiga oladi. Moliyaviy ijara bitimi bo’yicha ijarachi 
hamma xarajatlarni o’zi qoplaydi. Ijaraga beruvchi aktivning xizmat qilish 
vaqti mobaynida ijara bitimini davriy holda yangilab turishi kerak. 
Shunday bir fikr mavjudki, agar bitimda ijaraga olingan asosiy vositalar 
ijara muddatining o’tishi bilan ijarachining mulkiga o’tkazilishi kelishilsa 
yoki ijara muddati etarlik darajada uzoq yoki ijara bitimi buzilishi mumkin 
bo’lmasa, unda ushbu ijara muomalasida ijaraga beruvchi tomonidan 
mulkning kreditga sotilishi yoki ijarachi tomonidan muddatini uzaytirib 
sotib olish sifatida tushunilishi mumkin.
Har qanday holatda yakunlovchi maqsad bo’lib yashirin holatda 
sotuvchi (ijaraga beruvchi) tomonidan aktivlarga egalik qilish huquqini 
sotib oluvchi (ijarachi)ga o’tkazilishi hisoblanadi.
Ijaraga berish muddatiga ko’ra ularning quyidagi turlari mavjud:
uzoq muddatli ijaralar – 1 yil va undan ortiq muddatga;
qisqa muddatli-joriy ijara – 1 yilgacha muddatda.
Bundan tashqari mulkchilikka berish shartiga binoan ijara shakllari 
quyidagicha bo’ladi:
228

---

moliyalashtiruvchi-moliyalashtirilgan 
lizing – ijra muddati 
amortizasiya hisoblash muddatiga teng;
joriy, ya’ni tezkor ijara – mullkka egalik xuquqi ijaraga beruvchi 
qoladi.
Moliyalashtirish va xarid xaraqteriga ega ijaraga, ishlab chiqaruvchi 
asbob-uskunani o’z xaridorlari tomonidan sotib olinishining 
moliyalashtirishining holati misol bo’lib keltirilishi mumkin. Ijaraga 
olingan mulkka ijaraga beruvchining egalik qilish huquqi, ob’ektning 
xizmat muddatining oxirigacha davom etishi mumkin bo’lgan 
moliyalashtirish muddati o’tgandan keyin mulkchilik huquqi ijarachiga 
o’tishi mumkin. Yana boshqa bir misol bo’lib, asbob-uskunaga egalik 
qilish huquqi uchun ishlab chiqaruvchiga to’laydigan va bir vaqtda uni, 
olingan vositalar uchun davriy holda qisman to’lovlar qilish haqidagi 
xujjatlarni moliyaviy kompaniyaga topshirgandagina, xaridorga sotadigan 
moliyaviy kompaniya hisoblanishi mumkin. Buning natijasida, haqiqiy 
xaridor mulkni ishlatish uchun huquqni sotib oladi (balkim ob’ektning 
butun xizmat muddati mobaynida). Bu erda shu narsa yaqqol ko’rinib 
turibdiki, moliyaviy kompaniya mulk qiymatining to’liq to’lanishiga qadar 
ijarachining ixtiyorida bo’lgan vositalarning sotib olinishini 
moliyalashtiradi. 
Ijara haqiqatdan ham xarid bo’lib hisoblanganda, ijarachi olingan 
asbob-uskunani bozor narxi bo’yicha hisobga olishi va ijara bo’yicha 
kreditorlik qarzini ham xuddi shu summada ko’rsatishi lozim. Xuddi shu 
yo’l bilan, konservatizm prinsipiga rioya qilgan holatda, ijaraga beruvchi 
ijarani mulkni sotish sifatida qarashi lozim. Bunday holda (sotish turidagi 
ijara) mulkning bozor narxi bilan uning tannarxi orasidagi farq foyda 
sifatida aks ettirilishi lozim. 
Xarid deb tushunilishi mumkin bo’lgan ijara kapitali, uzoq muddatli 
yoki moliyalashtirilgan (moliyaviy) ijara deyiladi.
Moliyalashtirilgan ijara deb – aktivga egalik qilish huquqi bilan bog’liq 
bo’lgan hamma tavakkalchilik va mukofotlar, aktivlarni ishchi holatda 
saqlab turadigan ijarachiga o’tkaziladigan ijaraga aytiladi. Quyidagi 
shartlardan biriga mos keladigan ijara moliyalashtirilgan (moliyaviy) 
hisoblanadi:
1.
Ijaraning muddati tugagach ijara orqali aktivlarga egalik qilish 
huquqi ijarachiga o’tkaziladi. 
2.
Ijara aktivlarni bozor narxidan pastroq narxda xarid qilish 
imkoniyatini yaratadi.
229

---

3.
Ijara muddati aktivning foydali ishlatilish muddatining ko’proq 
qismini tashkil etadi (masalan 75% yoki undan ko’proq).
4.
Ijara boshida joriy minimal ijara to’lovlari ijaraga olingan mulkning, 
ijaraning boshlanish sanasida bozor narxidan katta yoki unga teng bo’lsa. 
Birinchi shart ishonchliroq, chunki u egalik qilish huquqini savdo-sotiq 
jarayonida o’tkazilishini ko’zda tutadi. Uchinchi shart shuni nazarda 
tutadiki, agar kimdir vositalarni mulkning deyarlik butun xizmat muddati 
mobaynida ishlatsa, ular sotib olingan hisoblanadilar. To’rtinchi shart 
shuni bildiradiki, agar ijarachi aktivlarning bozor narxiga maksimal 
ravishda yaqinlashtirilgan summani to’lasa, buni xarid deb tushunish 
mumkin. 
Shunday qilib, barcha to’rtta shartlar, sotib olish sotuvchi tomonidan 
xaridorga, mulkning kutilayotgan xizmat muddati mobaynida ishlatishdan 
kelib chiqqan tavakkalchilik va daromadlarni, jumladan bu daromadlar 
uchun to’lovlar qilish majburiyatining o’tkazilishini ko’zda tutadi, degan 
fikrga asoslanib qo’llaniladi. Bu erda xulosa shuki, agar kafolatlanmagan 
qoldiq qiymati nisbatan kam bo’lsa, unda haqiqatda tavakkalchilik va 
daromadlar xaridorga o’tkaziladi va bundan kelib chiqqan holda ijara 
kapitalizasiyalashtirilishi lozim. Shuning uchun ijarani moliyalashtirilgan 
sifatida tushunish uchun etarli bo’lgan tavakkalchilik va daromadlarning 
summasini aniqlash, bir qator ixtiyoriy shartlarga, jumladan xizmat 
muddati va mulkning bozor qiymatining 75% kabi shartlarga asoslangan 
bo’lishi kerak. 
Ijarani ijaraga beruvchi va ijarachi tomonlaridan bir xil tushunilishini 
ta’minlash uchun quyidagi ikki kriteriya (shart) mavjud:
1.
Minimal ijara to’lovlarining summasi taxminiy asoslangan bo’lishi 
kerak.
2.
Ijaraga beruvchi o’z zimmasiga olishi shart bo’lgan qoplanmaydigan 
xarajatlar (sug’urtalash, saqlab turish, soliqlarni to’lash xarajatlaridan 
tashqari), o’lchanadigan va taxminlashtiriladigan bo’lishi kerak.
Bu kriteriylardan hech biri ijara voqeasini tan olishni o’zgartirmaydi, 
balkim faqatgina konservatizm prinsipiga diqqatni qaratadi. Boshqa 
tomondan, bu kriteriylar ijara ta’rifini ikki omil bilan to’ldirib turadi:
a) egalik qilishdan kelib chiqqan tavakkalchilik va daromadlarni 
o’tkazish;
b) ijaraga beruvchining sof debitorlik qarzini baholashning haqqoniylik 
darajasi.
Muomalaviy (joriy) ijara – bu moliyalashtirilgan ijaradan tashqari har 
qanday ijara bo’lib, quyidagi shartlarga muvofiq bo’lishi kerak:
230

---

1.
Ijarachi hech qanday tavakkalchilikka ega emas, biroq aktivlarga 
egalik qilish bilan bog’liq bo’lgan biron bir ustunlikka ham ega emas.
2.
Joriy ijara shartlari asosida ijaraga olingan aktivlar, ijarador ijaraga 
beruvchining buxgalteriya balansida aks ettiriladi.
Ijarachi tomonidan moliyalashtiriladigan ijaraning hisobi.
Moliyashtirilgan ijara, ijarachi balansining aktivida – ijaraga olingan 
vositalar, majburiyatida esa – ijara majburiyatlarini hisobga olishni nazarda 
tutadi. Ijara muddatining boshida kapitalizasiyalangan summa, ijara 
ob’ektining bozordagi bahosi asosida aniqlanadigan minimal ijara 
to’lovlarining joriy – diskontlangan qiymatiga teng bo’lishi kerak. U ijara 
to’lovlarining summasidan saqlash, asrash, sug’urtalash va soliqlarni to’lash 
xarajatlarini, ya’ni ijarani amalga oshirish bo’yicha xarajatlarni chiqarib 
tashlash orqali ijara to’lovini hisoblaydi.
Minimal ijara to’lovlarining diskontlangan qiymatini hisoblaganda, 
diskontlashning hisobga olish omili bo’lib, ijaraning taxmin qilingan foiz 
stavkasi hisoblanadi, agar uni aniqlash mumkin bo’lsa; agar aniqlash 
imkoniyati bo’lmasa alternativ foiz stavkasi qo’llaniladi. Ushbu foiz stavkasi 
ijarachi ushbu aktivlarni sotib olish uchun qarzga olgan mablag’lari 
yuzasidan to’lanadigan to’lovlarning summasiga tengdir.
Misol: Ijara to’lovlarining joriy (diskontlangan) qiymatining hajmi 
ijarachi balansining aktivida ko’rsatilishi lozim. Ijara bo’yicha 
majburiyatlarning summasi balansning «Majburiyatlar» qismida 
ko’rsatilishi lozim: muddati 1 yilgacha bo’lgan joriy to’lovlarning hajmi – 
qisqa-muddatli majburiyatlar sifatida va to’lovlarning muddati 1 yildan 
ortiq bo’lsa – uzoq muddatli majburiyatlar sifatida. Ijaraga olingan mulk 
haqidagi ma’lumot xususiy aktivlar haqidagi ma’lumot bilan 
kombinasiyalashgan bo’lishi mumkin, lekin ilovada ijaraga olingan 
mulkning qiymatini va uning amortizasiyasini ko’rsatish kerak.