O bobojonov k. Jumaniyozov

Tayanch iboralar.
Aksiya, aksiyadorlik jamiyati, analitik hisob, bank, banknotalar, 
bankrotlik, bank emitent, barter, baho, birlamchi hisob, birlamchi 
xujjatlar, blanka, brutto, buxgalteriya arxivi, buxgalteriya balansi, 
buxgalteriya daftarlari, buxgalteriya hisobining uslubi, buxgalteriya hisobi 
schetlari, buxgalteriya hisobining o’lchov birliklari, buxgalteriya 
hisobining xujjatlari, kassa kitobi, kassa limiti, kassaning orderlari, 
81

---

kassirning hisoboti, kassir, kvota, emissiya, extiyot qismlar, hisob to’lov 
qaydnomasi (vedomosti), xujjat, xujjatlarning aylanishi, 
O’zini-o’zi nazorat va muhokama qilish uchun savollar
1. Pul mablag’larining iqtisodiy mazmuni va moxiyatini ayting?
2. Pul mablag’larining hisobini yuritishning axamiyati va vazifalari 
nimalardan iborat?
3. Nakd va nakd pulsiz hisob kitob operasiyalari hisobi qanday 
amalga oshiriladi?
4. Кassa operasiyalari analitik hisobi qanday amalga oshiriladi? 
5. Nakd pul bilan bog’liq jarayonlarning sintetik hisobini ayting?
6. Hisoblashish schetida operasiyalarni aks ettirish tartibini ayting?. 
7. Valyuta muomalalarini aks ettirish tartibi qanday amalga 
oshiriladi?
8. Maxsus schetdagi pul mablag’lari bilan bog’liq operasiyalarning 
rasmiylashtirilish tartibi qanday amalga oshiriladi?
9. Akkreditiv scheti bilan bog’liq jarayonlarning sintetik hisobini 
ayting?
10.“Yo’ldagi o’tkazmalar” scheti bilan bog’liq operasiyalarning 
hisobi qanday yuritiladi?
82

---

3.BOB. MATERIALLAR HISOBI
3.1. Materiallar xaqida tushuncha va ularning hisobini tashkil 
qilsh vazifalari.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik faoliyati jarayonining yakuniy 
bosqichidan olinadigan tayyor mahsulotlarning tannarxidagi sarflangan 
xom ashyo va materiallarning ulushini imkoniyati boricha kamaytirish 
muhim o’rin tutadi, chunki talab va taklifdan kelib chiqqan holda ularga 
o’rnatilgan baho (chunki ushbu baholarni tartibga solib turuvchi omil – bu 
tannarxdir) mahsulotlarning xaridorgirlik darajasini belgilaydi. Ushbu 
muomalalar va talablardan kelib chikkan holda ishlab chiqarishni tashkil 
qilayotganda tabiiy va moddiy resurslardan unumli foydalanish, ikkilamchi 
resurslarni va yondash mahsulotlarni keng talab qilishi lozim.
Bu bo’limda sub’ektga tegishli bo’lgan tovar-moddiy Rеzеrvlari, shu 
jumladan, yo’ldagi va qayta ishlashga berilgan, ishlanadigan, qayta 
ishlanadigan, ishlab chiqarish va boshqa xo’jalik maqsadlari uchun 
ishlatiladigan mehnat buyumlari, xom ashyo va materiallar, aylanma 
mablag’larning tarkibiga kiritilgan mehnat buyumlarining tarkibi, miqdori, 
harakati, ularni tayyorlash, sotib olish, qayta baholash jarayonlari 
to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirishning tartib va qoidalari 
o’rganiladi.
O’rganish jarayonida xom-ashyo materiallarining tarkibi, holati, 
harakati, miqdori, sotib olinishi yoki ishlab chiqarilishi, baholash va qayta 
baholash tartiblariga e’tibor berish lozim. Buxgalteriya hisobining 
ma’lumotlari o’zida mahsulotning tannarxini kamaytirish imkoniyatlarini-
moddiy boyliklardan unumli foydalanish, sarflar meyorini pasaytirish, 
tovar-moddiy qiymatliklarning talabga javob beradigan darajadagi saqlash 
va qo’riqlash va boshqalar to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirishi 
lozim.
Ushbu talabni bajarish jarayonida buxgalteriya hisobining oldiga 
quyidagi vazifalar qo’yiladi:
saqlash va ularga ishlov berish joylarida moddiy qiymatliklar va 
tayyor mahsulotlarning saqlanishi ustidan nazorat qilish;
moddiy qiymatliklar va tovarlarning harakati bilan bog’liq 
muomalalarni to’g’ri va o’z vaqtida xujjatlashtirish;
mahsulotlarni ishlab chiqarish, tovar va moddiy qiymatliklarni 
tayyorlash bilan bog’liq xarajatlarni ajratib olish va qayd qilish;
ishlab chiqarilgan mahsulotlar va sarflangan xom ashyo va 
materiallarning, qoldiq mahsulot va materiallarning tannarxini to’g’ri 
83

---

hisoblash va saqlash joylari va balansning tegishli moddalari bo’yicha 
yoritish;
tovar-moddiy boyliklarning sarfi bo’yicha belgilangan me’yorlarga 
amal qilish va ortiqcha tovar-moddiy Rеzеrvlarni sotish ustidan nazorat 
qilish;
tovar-moddiy qiymatliklarini etkazib beruvchilar va iste’molchilar 
bilan bo’ladigan hisoblashishlarni kelishilgan vaqtda amalga oshirish;
yo’ldagi tovarlar, mahsulotlar va moddiy qiymatliklarning harakati 
va tovar-moddiy Rеzеrvlarni etkazib berish sanalari ustidan nazorat 
o’rnatish.
Ushbu vazifalarni bajarish va nazoratni etarli talab darajasida o’rnatish 
uchun sub’ektda marketing bo’limini tashkil qilish zaruriyatini keltirib 
chiqaradi. Bundan tashqari, omborxona xo’jaligining holati, uning 
jixozlari-o’lchov uskunalari, tokchalar, stellajlar, yashiklar ham muhim 
o’rin tutadi. Chunki xom ashyo, materiallar, tovar va mahsulotlar 
omborxonaning maxsus jixozlarida yashik, stellaj-tokchalarda tegishli 
turlari va guruhlari bo’yicha saqlanishi va uning xavosi mutadil saqlanishi 
lozim.
Bundan tashqari, ushbu qiymatliklarni – TMZ qabul qilib oluvchi va 
sarfga chiqaruvchi javobgar shaxslarni tayinlash va ushbu muomalalarni 
amalga oshirish uchun zarur bo’lgan xujjatlarga imzo chekuvchi javobgar 
shaxslarni tayinlash va belgilash muhim o’rin tutadi.
Chunki tovar-moddiy Rеzеrvlaridan xo’jalik faoliyatida har xil 
maqsadlar uchun foydalaniladi:
tovarlar va tayyor mahsulotlar iste’molchilarga sotiladi;
xom ashyo va materiallar ishlab chiqarishda to’liq iste’mol qilinadi;
ayrim materiallar – moylash materiallari, bo’yoqlar va shunga o’xshashlar 
faqatgina o’zlarining shaklini o’zgartiradilar;
tayyorlangan mahsulotning tarkibiga o’zgarmagan holda kiritiladi,- 
ehtiyot qismlar, mashina va agregatlarning qismlari;
mahsulotlarni tayyorlashga yordam beradi yoki sharoit yaratadi- 
Inventar va xo’jalik jihozlari.
Tovar-moddiy Rеzеrvlaridan foydalanish va yo’nalishi bo’yicha ular 
asosan quyidagi guruhlarga bo’linadi:
tovarlar va sotiladigan xom ashyo va materiallar, tayyor mahsulotlar 
va ortiqcha xom-ashyo va materiallar;
xom ashyolar-rudalar, paxta, kalava, ip, cho’yan, neft va hokazo;
asosiy materiallar-yog’och, temir, kalava va xokazolar;
84

---

sotib olingan yarim fabrikatlar – motorlar, qismlar, bo’yoqlar va 
hokazolar;
chiqindilar-qirindilar, lattalar, urvoqlar va hokazolar;
idishlar-karton, yog’och, plastmassa va metal idishlar;
yoqilg’ilar-qattiq-yog’och, ko’mir, suyuq-gaz, mazut yoqilg’ilari;
ehtiyot qismlar-mashina va uskunalarning ayrim buyumlari;
Inventar va xo’jalik jihozlari – qisqich, kurak, ombir va boshqa 
jixozlar.
Tovar-moddiy Rеzеrvlarning ustidan tezkor va tizimli nazorat o’rnatish 
va ularni hisobga olishni tashkil qilish uchun quyidagi ishlarni amalga 
oshirish zarur:
tovar-moddiy qiymatliklarining nomi va bahosini o’rnatish;
xujjatlashtirish va xujjatlarning aylanish tartibini aniq belgilash va 
javobgar shaxslarga birkitish;
belgilangan tartibda va muddatda inventarizasiya o’tkazish;
hozirgi davr talabi bo’lgan hisobni avtomatlashtirish tizimini joriy 
qilish va keng qo’llash.
TMZ kirimini eng avvalo marketing bo’limi nazorat qiladi, chunki bu 
bo’lim mol etkazib beruvchilar bilan shartnoma tuzishda faol qatnashadi, 
keyinchalik ta’minlanish grafigini nazorat qiladi, uning tarkibi va qabul 
qilayotganda aniqlangan kamomadlari bo’yicha mol etkazib beruvchilarga 
da’volar bildiradi va jarima soladi hamda yo’qolgan TMZlarni topish 
chora-tadbirlarini ishlab chiqadi va amalga oshiradi.
Chunki tovar-moddiy Rеzеrvlari asosan sotish uchun olingan va ishlab 
chiqarilgan tovarlar hamda ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan 
aktivlardan tashkil topgan bo’lib, ular sub’ektning faoliyatida asosiy 
o’rinlardan birini egallaydi.
Tovar-moddiy Rеzеrvlar bu quyidagi shakldagi aktivlardan tashkil 
topgan:
a) realizasiya uchun mo’ljallangan mahsulot va tovarlar, shu jumladan, 
yo’ldagi tovarlar;
b) tugallanmagan ishlab chiqarish, ya’ni ishlab chiqarish jarayonining 
tugallanmagan sarflari;
v) ishlab chiqarish jarayoni yoki xizmat ko’rsatishga mo’ljallangan xom 
ashyo va materiallar;
Ayrim hollarda sub’ektning omborxonalarida mavjud bo’lgan tovar-
moddiy Rеzеrvlarining ayrim turlari tovar-moddiy Rеzеrvlarning tarkibiga 
kiritilmasligi ham mumkin.
85

---

1-xol. Inventarizasiya qilinayotgan davrda kompaniyaning egalik qilish 
huquqi bo’lmagan tovarlar topilishi mumkin. Bu mijozning buyurtmasiga 
asosan tayyorlangan, u tomonidan qiymati to’langan (ya’ni, oldi-sotdi 
bitimi bajarilgan), unga qarashli va jo’natishni kutayotgan tovarlardir. 
Ularning realizasiyasini qayd qilish zarur. 
2-xol. Moddiy Rеzеrvlarning tarkibiga kirmaydigan tovarlarning yana 
bir kategoriyasi bu- konsignasiyadagi tovarlardir. Кonsignasiya- bu 
komitent yoki konsignant deb ataladigan mulkdorning o’z tovarlarini 
boshqa kompaniyaning omborlarida joylashtirishidir. Кonsignator bunday 
tovarlarni o’zining moddiy Rеzеrvlarining tarkibiga kiritmasligi kerak, 
chunki realizasiya davrigacha bu tovarlar jo’natuvchi- konsignantning 
mulki hisoblanadi.
Tovar-moddiy Rеzеrvlarning hisobini yuritish jarayonida ular quyidagi 
tartibda, ya’ni tovar-moddiy Rеzеrvlar quyidagilarning eng kam qiymati 
bo’yicha baholanadi:
a) tannarx bo’yicha mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki moddiy 
Rеzеrvlarning xarid bahosiga transport-tayyorlov sarflari qo’shilgan holda;
b) sof realizasiya qiymati bo’yicha kelishilgan bahodan ularni sotishga 
tayyorlash va sotish bilan bog’liq sarflarni chegirgandan keyin qolgan 
qiymatda.
Tovar-moddiy Rеzеrvlarni tannarx bo’yicha baholash tartibida tovar-
moddiy Rеzеrvlarning tannarxi quyidagilardan tashkil topadi:
a) tovar-moddiy Rеzеrvlarining sotib olish xarajatlari, jumladan, xarid 
qiymati (schyot-fakturada ko’rsatilgan summadan xarid chegirmalarining 
ayirmasi), bojxona to’lovlari va boshqa soliqlar (qoplashga 
mo’ljallanganlarning ayirmasi bilan), fraxt qiymati (yuklash- tushirish 
ishlari va tovarning yo’ldagi sug’o’rtasini hisobga olgan holda), xarid bilan 
bevosita bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlardan;
b) qayta ishlash xarajatlari va tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan 
bevosita bog’liq xarajatlardan, jumladan:
1.
xom-ashyo va materiallarni tayyor mahsulotga aylantirishda stanok 
va asbob-uskunalarda bevosita band bo’lgan ishchilarning mehnat haqini 
to’lash va ijtimoiy sug’urtalash xarajatlari;
2.
xom ashyo va materiallarni tayyor mahsulotga aylantirish uchun 
sarflangan doimiy va o’zgaruvchan ishlab chiqarishning ustama 
xarajatlarni doimiy tartibda taqsimlashdan iborat.
v) joriy davrda TMZni tayinlangan joyga eltib berish uchun 
transportirovka yoki ularni kerakli holatga keltirish jarayonida (tayyor 
86

---

mahsulotni omborga olib borish, tovarni shaxsiy buyurtmalar asosida 
bichish va yig’ish xarajatlari va boshqalar) sarflangan boshqa xarajatlar.
Xizmat qiluvchi sohadagi sub’ektlardagi tovar-moddiy Rеzеrvlarning 
tannarxi quyidagi xarajatlardan tashkil topgan:
a) xizmat ko’rsatish bilan bilvosita bog’liq (o’rta bug’indagi rahbar 
xodimlarni qo’shgan holda) xodimlarga hisoblangan mehnat xaqi va 
ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
b) yordamchi xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlar va boshqa xo’jaliklarning 
xarajatlari;
v) xizmat ko’rsatish jarayonida bevosita sarflangan ustama sarflar.
Tovar-moddiy Rеzеrvlarning tannarxiga kirtilmaydigan quyidagi 
xarajatlar (xizmat ko’rsatishni qo’shgan holda, hamma sohalarga 
qo’llaniladigan) mavjud:
a) me’yordan yuqori bo’lgan (sub’ekt tomonidan o’rnatilgan muqobil 
(optimal) xarajat me’yorlaridan) materiallar, ishchi kuchi va boshqa 
rejalashtirilmagan ishlab chiqarish sarflari;
b) agar texnologik jarayonda ko’rib o’tilmagan bo’lsa, ishlab chiqarish 
siklining alohida bosqichlari o’rtasida TMZni saqlash xarajatlari;
v) ma’muriy-boshqaruv xarajatlari;
g) realizasiya bilan bog’liq xarajatlar.
Masala: Ishlab chiqarish xarajatlari va davr xarajatlari.
«A» firmasi ofis mebelining bitta modelini ishlab chiqaradi. hamma 
mahsulotlar bir xil. Yil davomida quyidagi xarajatlar amalga oshirilgan:
Mehnat xaqi:
ishlab chiqarishdagi ishchilarga;
8000000 so’m
noishlab chiqarishdagi ishchilarga;
2500000 so’m
sotuvchilarga;
300000 so’m
ma’muriyat xodimlariga;
150000 so’m
Ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
4200000 so’m
Ishlab chiqarishda ishlatilgan xom ashyo;
15200000 so’m
Binoning ijarasi;
1500000 so’m
Ishlab chiqarishdagi asbob-uskunalarining amortizasiyasi; 
500000 so’m
Binoni elektr energiyasi bilan ta’minlash xarajatlari; 800000 
so’m
qo’shimcha ma’lumotlar:
Yil boshida tovar-moddiy Rеzеrvlar yo’q edi;
Yil davomida 800 birlik mahsulot ishlab chiqarilgan;
Yil oxirida butun mahsulot ishlab chiqarilib bo’ldi;
600 birlik mahsulotning xar bir birligi 45000 so’mdan sotildi;
87

---

Bino maydonining 2/3 qismi ishlab chiqarish uchun ishlatiladi, 
qolgan qismi ma’muriyat ofislari uchun ishlatiladi;
Elektr energiyaning 3/4 qismi ishlab chiqarishni ta’minlash uchun 
sarflanadi;
Yanvarda kompaniya aksiyadorlar qo’ygan 50000000 so’m ustav 
kapitali bilan faoliyat boshladi. hisobot davrida kompaniya kreditga xech 
nima olmagan va sotmagan.
Ushbu jarayonning sarflarini hisobga olib quyidagi amallarni bajarish 
lozim:
1.
Xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot birliklariga taqsimlanish 
tartibi.
2.
Xarajatlarning yil oxirida qolgan mahsulot birliklariga taqsimlanish 
tartibi.
3.
Yil uchun sof foyda xajmini aniqlash.
1.
Xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot birliklariga taqsimlanishi.
Bevosita ishlab chiqarish mehnat xarajatlari
11200000 s.
Bilvosita ishlab chiqarish mehnat xarajatlari
3500000 s.
Bevosita material xarajatlar
15200000 s.
Binoning ijarasi (15.00000x2/3)
1000000 s.
Ishlab chiqarishdagi asbob-uskunalarning amortizasiyasi 500000 s.
Elektr bilan ta’minlash xarajatlari (800000x3/4) 
600000 s.
Ja’mi ishlab chiqarish xarajatlari
32000000 s.
Mahsulot birligining tannarxi 32000000/800
40000 s.
2. 
Xarajatlarning yil oxirida sub’ektda qolgan mahsulotning birliklariga 
taqsimlanishi. 800-600 =200x40000
8000000 s.
3. 
Yil uchun sof foyda xajmini aniqlash.
Realizasiyadan olingan daromad (600x45000)
32000000 s.
Realizasiyaga tayyor TMZ tannarxi
240000 s.
Minus davr oxiridagi TMZ
24000000 
s.
Realizasiya qilingan mahsulotning tannarxi
24000000 s.
Sotuvchilarning mehnat xaqi
3000000 s.
Ma’muriyat xodimlarning mehnat xaqi
150000 s.
Binoning ijarasi (1500000x1/3)
500000 s.
Binoning elektr ta’minoti (800000x1/4)
200000 s.
Jami xarajatlar
25150000 s.
Soliq solinguncha bo’lgan foyda (taqsimlanmagan foyda) 1850000 s.
Foyda solig’i
370000 s.
88

---

Sof foyda
1480000 s.
31-dekabrga bo’lgan sinov balansi
Pul mablag’lari
43350000
TMZ
8000000
hisoblangan amortizasiya
500000
To’lanadigan soliqlar
370000
Ustav kapitali
50000000
Taqsimlanmagan foyda
1480000
Jami:
51850000
Tovar-moddiy Rеzеrvlarning tannarxini hisoblash usullari 
quyidagilardan tashkil topgan:
a) yalpi identifikasiya usuli, aniq xarajatlarga asoslangan bo’lib o’zaro 
almashtirilmaydigan konkret birliklari maxsus individual buyurtmalar 
bo’yicha ishlab chiqarilgan mahsulot, tovarlar va xizmatlarning tannarxini 
hisoblash uchun qo’llaniladi.
b) o’rtacha tortilgan qiymat usuli- TMZ har bir birligining qiymati 
hisobot davrining boshida bir turli TMZ birliklari va hisobot davri 
davomida sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan bir turli TMZ birliklarining 
o’rtacha tortilgan qiymati bo’yicha aniqlanadi. TMZ birligining o’rtacha 
tortilgan qiymati TMZning butun qiymatini ushbu Rеzеrvlar birliklarining 
soniga bo’lish bilan aniqlanadi.
v) birinchi xarid baholari bo’yicha baholash usuli (FIFO- birinchi kirim- 
birinchi chiqim)- birinchi navbatda sotib olingan tovarlarning tannarxi birinchi 
navbatda sotib yuborilgan tovarlarga olib borilishi kerak degan tartibga 
asoslangan.
g) oxirgi xarid narxlari bo’yicha baholash usuli (LIFO)- oxirgi xarid 
qilingan tovarlarning tannarxi birinchi navbatda sotilgan tovarlarning 
qiymatini aniqlash uchun, hisobot davrining oxiriga bo’lgan Rеzеrvlarning 
tannarxi esa birinchi navbatda xarid qilingan tovarlarning tannarxi asosida 
hisobga olinadi, degan taxminga asoslangan.
Masalan: Tovar-moddiy Rеzеrvlarning tannarxini hisoblash usullari.
«Maxmud» kompaniyasi yil davomida quyidagi TMZni xarid qildi:
Yil oxirida omborxonada 400 birlik mahsulot bor edi. Realizasiyadan 
kelgan sof tushum 1250000 so’mni tashkil etdi.
1.
Birinchi xarid narxlarida baholash usuli (FIFO)ni qo’llab, sotilgan 
mahsulotning tannarxini va davr oxiridagi Rеzеrvlarga taqsimlangan xarajatlar 
quyidagi tartibda aniqlanadi: