O bobojonov k. Jumaniyozov

Oddiy veksel
Foiz 
hisoblanadiga
n davrning 
boshi
1000000
Summa
20 may 20
___
y.
Sana
Remitent
Men olingan summa uchun 
farmoyish bo’yicha to’lashga 
majburman:
Vekselning 
nominal 
qiymati
Кompaniyaga:_________________
__
Yuz ming so’m 00 tiyin
qoplash 
muddati
20____ y.
plyus foizlar, 
yillik 8%dan 
kelib chiqqan 
holda
Foiz stavkasi
Veksel 
beruvchi
___________
Oddiy veksellarning hisobida quyidagi atamalarni yaxshi tushunish 
zarur:
1.
qoplash muddati;
2.
vekselning muomala muddati;
3.
qarzning foizi va foiz daraja (stavka)si;
4.
to’lov summasi;
5.
vekselning hisobi va hisoblashish daraja (stavka)si;
6.
hisobga berilgan vekselning to’lovi.
qoplash muddati – vekselning to’lov sanasidir. U to’g’ridan to’g’ri 
vekselda ko’rsatiladi yoki boshqa yo’l bilan ko’rsatiladi. Amaliyotda 
quyidagi to’lov sanalari ko’proq ko’rsatiladi:
139

---

aniq sana, vekselning rasmiylashtirish sanasidan boshlab ma’lum 
oylarning soni,
vekselni rasmiylashtirish sanasidan boshlab ma’lum kunlar soni.
Vekselning muomala muddati kunlarda aniqlanadi, masalan, vekselning 
muddati 10 maydan 10 avgustgacha belgilansa, vekselning muomala 
muddati 93 kunni tashkil etadi.
Mayda qolgan kunlar (31-10)
22
Iyundagi kunlar
30
Iyuldagi kunlar
31
Avgustdagi kunlar
10
Jami kunlar
93
Qarzning foizi va foiz daraja (stavka)si kreditdan foydalanganligi uchun 
to’lovni yoki berilgan kredit uchun mukofotni aks ettiradi. qarz foizining 
darajasi uch omilga bog’liq: vekselning nominali, foizining daraja 
(stavka)si va kreditning muddati. Foizni hisoblash uchun quyidagi formula 
qo’llaniladi:
Vekselning nominal qiymati x Foiz darajasi x Muddati 
=
qarz foizining 
summasi.
Foiz darajalarini belgilashda odatda yillik bazisga asoslanadilar. Masalan, 
8% darajali, to’lov 100000x8
/
100x1
=
8000
Agar vekselning muddati bir yil emas, 3 oy bo’lganda qarzning foizi:
100000x8
/
100x3
/
12
=
2000 so’mni tashkil etar edi.
Veksellarning hisobi bo’yicha buxgalteriya yozuvi:
1.
Vekselning hisobi bo’yicha buxgalteriya yozuvi:
2.
Berilgan veksellar..................................................400000
3.
Olinadigan schyotlar................................................400000
4.
qarz foizi bilan to’langanidan keyin:
5.
Кassa..........................................................................404000
6.
Berilgan veksellar...................................................400000
7.
Foiz ko’rinishidagi daromadlar.............................4000
8.
Aks ettirilgan vekselning hisobi- belgilangan muddatda to’lanmagan 
holda, vekselni to’lashdan bosh tortish, deb hisoblaniladi:
9.
Olinadigan schyotlar..................................................404000
10.
Berilgan veksellar................................................ 400000
11.
Foiz ko’rinishidagi daromadlar...........................4000
12.
Veksellarning hisobi bo’yicha yozuvlar: masalan, to’lov muddati 60 
kun bo’lgan, 8% darajasi bilan 200000 so’mlik veksel firma tomonidan 
olingan. Foizlar bo’yicha summasini aks ettirish uchun, 30 sentyabrda 
tuzatuv yozuvi qilinadi:
140

---

13.
Olishga mo’ljallangan, hisoblangan foizlar.......333,5
14.
Foiz ko’rinishidagi daromad..................................333,5
15.
Vekselning summasi va foizlar to’langanida, 31 oktyabrda quyidagi 
yozuv qilinadi:
16.
Кassa..........................................................................202667
17.
Olinadigan schyotlar.................................................200000
18.
Olinadigan foizlar................................................1333,5
19.
Foiz ko’rinishidagi daromadlar.............................1333,5
Berilgan veksellar va debitorlik qarzlariga ta’sir etadigan buxgalteriya 
hisobining omillari o’zaro o’xshash. Berilgan veksellarni tan olish va 
baholash ularning to’lanish imkoniyatlariga bog’liq. Agar berilgan 
veksellarni baholashning imkoni mavjud bo’lsa, unda debitorlik qarzlariga 
nisbatan ishlatilgan usullarni qo’llash mumkin. Agar baholashning imkoni 
mavjud bo’lmasa to’g’ridan-to’g’ri hisobdan chiqarish usuli qo’llaniladi.
Uzoq muddatli berilgan veksellar bo’yicha hisobot debitorlik qarzlarida 
ishlatilmaydigan ikki qo’shimcha aspektni o’z ichiga oladi: pul 
mablag’larining vaqtdagi qiymati va foiz daromadlarini tan olish. 
BXMSga muvofiq, uzoq muddatli veksellar o’zining ko’rinishidagi 
daromad vekselni berishdagi mavjud bo’lgan bozor stavkasi bo’yicha 
kalkulyasiya qilinadi. Buxgalteriya hisobi maqsadlarida, bu stavka butun 
muomala muddati mobaynida o’zgarmaydi.
4020-«Olingan veksellar» ushbu schyotda xaridor va buyurtmachilardan 
yuborilgan mahsulot va tovar va bajarilgan ishlar bo’yicha berilgan 
veksellar bilan ta’minlangan qarzdorlik summalarining holati va uni 
to’lash jarayoni hisobga olinadi va nazorat qilinadi.
4020-«Olingan veksellar» schyotida berilgan veksellar bilan 
ta’minlangan xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisoblashishlar bo’yicha 
debitorlik qarzi hisobga olinadi. Bunda oddiy va o’tkazma veksellar 
qo’llanilishi mumkin.
Oddiy veksel – bir tomonning (vekselni beruvchining) to’lov muddati 
kelgunga qadar ma’lum pul summasini boshqa tomon (vekselni saqlovchi)ga 
aniq savdo bitimlari yoki bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar haqini 
to’lash haqidagi yozma qarz majburiyatidir.
O’tkazma veksel (tratta) – kreditor (trassant) tomonidan yoziladi va 
vekselda ko’rsatilgan summani uchinchi shaxs (remitent)ga yoki taqdim 
etuvchiga to’lash haqidagi debitorga berilgan buyruqni o’z ichiga oladi. Bu 
xujjat trassant tomonidan akseptlangandan so’ng qarz majburiyatiga 
aylanadi. O’tkazuv yozuvi (indossament) yordamida veksel universal 
kredit-hisoblashish xujjati sifatida bir necha marta foydalanilishi mumkin.
141

---

Veksel ushlovchi indossament vositasida vekselni bankka to’lov 
muddati kelgunga qadar topshiradi va bank foydasiga hisob foizi – 
diskontni chiqarib tashlagan holda vekselda ko’rsatilgan summani oladi.
Agar xaridor (buyurtmachilar)ning qarzini ta’minlovchi, berilgan 
veksel bo’yicha foiz nazarda tutilsa, u holda ushbu qarzni qoplash 
(so’ndirish) darajasiga ko’ra 5110-«Hisob-kitob schyoti» yoki 
5210-«Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari» schyotlarining debeti va 
to’lanadigan summalarni hisobga oluvchi schyotlar (qarzni qoplash- 
so’ndirish summasiga) va 9530-«Foizlar ko’rinishidagi daromadlar» (foiz 
miqdoriga) schyotining krediti bo’yicha yozuvlar amalga oshiriladi.
To’lanadigan schyotlar asosiy (muomalaviy) faoliyatdan kelgan 
daromadni hisobga oluvchi schyotlar (9000) va asosiy faoliyatdan 
olinadigan boshqa daromadlarni hisobga oluvchi schyotlar (9300) bilan 
o’zaro korrespondensiyada xaridor (buyurtmachi)larga taqdim etilgan 
hisoblashish xujjatlarida ko’rsatilgan summaga debetlanadi.
Olinadigan summalarni hisobga oluvchi schyotlar 4010 va 4020 pul 
mablag’larini hisobga oluvchi, kelib tushgan to’lovlar summasini hisobga 
oluvchi, olingan bo’naklar va boshqa schyotlar bilan korrespondensiyada 
kreditlanadi.
O’z vaqtida to’lanmagan veksellar qaytarilgan hisoblanadi. Vekselga 
nisbatan norozilik bildirilgandan so’ng, o’z majburiyatlari bo’yicha 
ma’lum javobgarlikka ega veksel beruvchilarga va indossantlarga qarz 
majburiyatini qoplash uchun sudga murojaat qilinadi. Bu holda, 
qaytarilgan vekselning nominal summasi foizlari bilan birgalikda 
4020-«Berilgan veksellarning joriy qismi» schyotining kreditidan 
4210-«Da’volar bo’yicha olinadigan schyot(to’lov)lar» schyotining 
debetiga hisobdan chiqariladi. Olinadigan summalarni hisobga oluvchi 
schyotlar 4010 va 4020 bo’yicha analitik hisob xaridor (buyurtmachi)larga 
taqdim etilgan har bir to’lov bo’yicha yuritiladi.
4010-«Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti 
hisoblashishning turlariga qarab taqdim qilgan to’lov xujjatlariga asosan 
9010-«Mahsulot (ish va xizmat) realizasiyasidan olingan daromadlar», 
9210-«Asosiy vositalarning chiqib ketishi», 9220-«Boshqa aktivlarning 
chiqib ketishlari» schyotlari bilan bog’lanadi.
Agarda 4010-«Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisoblashishlar» 
schyoti bo’yicha qarzlar to’lansa - to’lov xujatlarining summalari, olingan 
bo’naklar - kreditida aks ettirilib mablag’larni hisobga oluvchi schyotlar 
bilan bog’lanadi.
142

---

Agarda xaridor va buyurtmachilardan berilgan veksel bo’yicha foiz 
nazarda tutilgan bo’lsa bu summaning to’lanish jarayonida pul mablag’lari 
schyotlari debetlanib, ushbu summa 4020-«Olingan veksellar» va 
9530-«Foiz ko’rinishidagi daromadlar» schyotlarining kreditiga yozilib 
boriladi.
4010-«Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyotida 
to’lash uchun taqdim qilingan har bir xujjat bo’yicha ayrim analitik hisob 
yuritilishi lozim. Chunki har bir to’lov xaridor va buyurtmachi bilan 
qolaversa har bir to’lov xujjati bo’yicha qarzlarning holati va uni to’lash 
vaqtini, to’lov muddati kelmagan va muddati kelgan veksellarni nazorat 
qilib borish va chora tadbirlar ko’rish imkoniyatini yaratishi zarur.
Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor iqtisodiyotiga o’tishi jarayonida 
yirik sub’ektlar, konsern, kompaniya va firmalar tomonidan mustaqil 
balansga ajratilgan sub’ektlar- avlod korxonalari, filiallar, vakolatxonalar 
vujudga kelmoqda. Natijada ularning faoliyati bo’yicha har xil 
hisoblashuvlar- asosan bosh sub’ekt bilan hisoblashuvlarni amalga oshirish 
taqozo qilinadi. Ushbu hisoblashishlar joriy ya’ni balanslararo 
hisoblashuvlarini qayd qilib borish va ushbu ma’lumotlarni umumlashtirib 
borish uchun 4110-«Alohida balansga ajratilgan bo’linmadan olinadigan 
schyotlar» aktiv va 6110-«Alohida balansga ajratilgan bo’linmalarga 
to’lanadigan schyotlar» passiv sintetik schyotlari qo’llanilib unda analitik 
hisob har bir alohida balansga ajratilgan bo’linma bo’yicha ayrim holda 
yuritiladi.
Bosh sub’ektning filiallari vakolaxonalari, bo’limlari va alohida balanslarga 
ajratilgan boshqa bo’linmalari bilan olib boriladigan hisoblashishlar (balans 
ichidagi hisoblashishlar) ham amalga oshiriladi. Ushbu axborotlarni 
umumlashtirib borish uchun 4110 va 6110 aktiv va passiv sintetik 
schyotlardan foydalaniladi. Ushbu schyotlarda hisoblashishlarning quyidagi 
turlari amalga oshiriladi:
ajratilgan mulkka doir hisoblashishlar;
moddiy boyliklarni o’zaro bir-biriga berish bo’yicha hisoblashishlar;
mahsulotlarni realizasiya qilish bo’yicha hisoblashishlar;
xarajatlarni umumiy boshqaruv faoliyatiga o’tkazishga oid 
hisoblashishlar;
bo’linmalarning xodimlariga mehnat haqi, mukofot va boshqalarni 
to’lash;
sub’ektning balansida turadigan, lekin bo’linmalarga berilmaydigan 
iste’mol jamg’armalari hisobidan qilinadigan xarajatlar bo’yicha 
hisoblashishlar va x.k.
143

---

Ushbu aktiv 4110 va passiv 6110 sintetik schyotlari bo’yicha quyidagi 
analitik schyotlar ochilishi mumkin.
6110 –«Ajratilgan mulklar bo’yicha hisoblashishlar» nomli analitik 
schyotida sub’ektning filiallari, vakolatxonalari, bo’linmalari va alohida 
balansga ajratilgan boshqa bo’linmalari ixtiyoriga ajratilgan asosiy 
vositalar va aylanma mablag’lar bo’yicha olib boriladigan hisoblashishlar 
qayd qilib boriladi. Tegishli bo’linma yoki vakolatxonaga ajratilgan mulk 
summalari tegishli schyotlardan (0100, 1000...) chiqarilib 6110 – «Alohida 
balansga ajratilgan bo’linmalarga to’lanadigan schyotlar» schyotining 
tegishli analitik schyotining debetiga qayd qilinadi. Ushbu bo’linmalarda 
esa ajratilgan mulk summalari turlariga qarab 0100, 1000, 1200... 
schyotlarning debetiga va 4110 schyotining kreditiga o’tkaziladi. Ushbu 
analitik hisob har bir bo’linma bo’yicha ayrim yuritiladi.
4110 va 6110 schyotdagi "Joriy muomalalar bo’yicha hisoblashishlar" 
analitik schyotida sub’ektga tegishli mustaqil bo’linmalar bilan olib 
boriladigan boshqa hisoblashishlar qayd qilinib va umumlashtirilib 
boriladi.
Sub’ektning balansida xo’jalik ichidagi bo’linmalar bilan bo’lgan 
hisoblashishlarning holati aks ettirilmaydi.
Bizning fikrimizcha, tezkor nazoratni kuchaytirish maqsadida ushbu 4110 
va 6110 sintetik schyotlari bo’yicha sodir bo’ladigan har bir hisoblashishning 
turi bo’yicha ham analitik schyot ochish maqsadga muvofiq bo’lur edi. 
Chunki hisoblashishning qolgan 5ta turi ushbu schyotlarda jamlangan bu o’z 
navbatida analitik nazoratning susayishiga olib keladi.